Μέσω της συναρμολόγησης πρακτικών λόγου και θεσμικών συμβάσεων, η διαχείριση της ζωής έχει καταστεί αντικείμενο συστηματικού πολιτικού ελέγχου. Η φυσικοποιημένη συνάφεια και συνέχεια της σεξουαλικότητας με την αναπαραγωγή, είναι οι καταστατικές όψεις που όρισαν ιστορικά τη γυναικεία ανατομία, υπαγορεύοντας με αυτό τον τρόπο συγκεκριμένα κοινωνικά νοήματα στη γυναίκα, όπου μέσα από πειθαρχικά πλαίσια το κοινωνικά αποδεκτό μετατρέπεται σε φυσικό. Αυτή η φυσικοποίηση, δρώντας ως ένα ρυθμιστικό ιδεώδες, διαμορφώνει τις υποκειμενικότητες στο χώρο του κοινωνικού πεδίου, με στόχο τον εγκλωβισμό των θηλυκοτήτων σε αιωνόβιους επικαθορισμούς της ύπαρξης τους καθαυτής. Στόχος μου σε αυτό το άρθρο είναι μέσω της ανάλυσης των γεγονότων που συνέβησαν τον τελευταίο χρόνο σε Χιλή, Πολωνία και Τέξας, αναφορικά με το ζήτημα των αμβλώσεων, να καταδείξω πώς η συσχέτιση της αλληλεπίδρασης των εννοιών φύλο-σεξουαλικότητα-αναπαραγωγή είναι θεμελιωμένη στην κοινωνική κατασκευή και ερμηνεία της γυναίκας.
Η άμβλωση, ως θεμελιακό βιοηθικό ζήτημα, επανέρχεται μονίμως στον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο, ως πεδίο διαμάχης. Η κοινωνική ενσωμάτωση των έμφυλων ρόλων διαμορφώνεται σε μια δομημένη κοινωνική αλληλεπίδραση, στον πυρήνα της οποίας υπάρχει ένας θεσμικός έλεγχος των αναπαραγωγικών ικανοτήτων των γυναικών, μέσω πατριαρχικών λόγων και πρακτικών. Οι καταπιέσεις έμφυλης μορφής δεν είναι τυχαίες, διότι στοχεύουν τις γυναίκες ως γυναίκες, με τη βιολογικοποίηση της γυναικείας υπόστασης, ως μία μορφή καταπίεσης, να έχει καθοριστικό ρόλο στο ζήτημα της άμβλωσης. Ξεκινώντας με την περίπτωση της Χιλής, το 1989 οι αμβλώσεις στη Χιλή ορίστηκαν ως παράνομες σε κάθε περίσταση. Το κυβερνητικό μιλιταριστικό καθεστώς του δικτάτορα Pinochet έθεσε το κράτος της Χιλής σε ένα πλαίσιο ρύθμισης του αναπαραγωγικού πληθυσμού, μέσω πειθαρχίας και αυστηρής νομοθεσίας. Ο Pinochet όρισε το έθνος ως μια οικογένεια, στην οποία παρουσίαζε τον εαυτό του ως τον γενναιόδωρο και ισχυρό πατέρα αυτής της εθνικής οικογένειας, η οποία δεν έπρεπε να διασπαστεί (Freeman, 2017, 7). Ο Pinochet θεώρησε τις αμβλώσεις ως περιττό κακό, το οποίο οφείλεται στη πρόοδο της επιστήμης περιορίζοντας την πρόσβαση των γυναικών σε αυτή, αλλά και στην αντισύλληψη το 1980. Η αλλαγή της νομοθεσίας του Pinochet, είτε η χαλάρωση της, μετά τη πτώση της δικτατορίας επιχειρήθηκε ανεπιτυχώς τρεις φορές, το 1991, το 2001 και το 2007 (ibid., 8). Τόσο από νομική, όσο και από κοινωνικοπολιτισμική σκοπιά τα σώματα των γυναικών μπήκαν σε έναν βιοπολιτικό έλεγχο, όπου η σεξουαλική ελευθερία και η πρόσβαση των γυναικών σε ασφαλείς υπηρεσίες ρυθμίζεται, παρακολουθείται, ηθικοποιείται. Τα έμφυλα στερεότυπα διατηρήθηκαν, με αποτέλεσμα να φυσικοποιηθούν, κάτι που ήταν εμφανές στις πολιτικές υγείας, με την ιεραρχική δομή της σχέσης ιατρού-ασθενή να επιδεινώνει την κατάσταση γυναικών που βρίσκονται σε χαμηλές τάξεις, αναδεικνύοντας έτσι τη θεμελιώδη ασυμμετρία του συστήματος. Οι γυναίκες της Χιλής κάθε χρόνο γεμίζουν τους δρόμους για να φωνάξουν έναντια στο πατριαρχικό, συντηρητικό και μιλιταριστικό σύστημα. Μετά από αρκετές πιέσεις τον Μάρτιο του 2016, η Χιλή νομιμοποίησε την άμβλωση για τρεις περιπτώσεις: όταν υπάρχει κίνδυνος για τη ζωή της γυναίκας, όταν η κατάσταση του εμβρύου είναι μη βιώσιμη λόγω επιπλοκών και στην περίπτωση του βιασμού (ibid., 2). Μπορούμε να κατανοήσουμε τη σκληρότητα του νόμου, ακόμα και στην χαλάρωσή του, όπου το δικαίωμα της γυναίκας παίρνει τη μορφή μίας οριακής κατάστασης, όπου η αυτοδιάθεσής της γίνεται αποδεκτή μόνο εντός επισφαλών κατάστασεων. Γι’ αυτό τον λόγο, οι διαδηλώσεις και τα αιτήματα των φεμινιστριών συνεχίζονται, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις διαδηλώσεις του 2020, με την Χιλή και γενικότερα την Λατινική Αμερική να δίνει το πρότυπο ενός διαθεματικού αγώνα κατά της πατριαρχίας.
πηγή εικόνας: nbcnews.com
Συνεχίζοντας με την περίπτωση της Πολωνίας, η Πολωνία έχει από τους πιο αυστηρούς νόμους κατά των αμβλώσεων σε ευρωπαϊκό πλαίσιο, με την άμβλωση να έχει νοηματοδοτηθεί ως απειλή για τον πολιτισμό και το έθνος. Η πολωνική κοινωνία στηρίζεται σε ισχυρές πολιτισμικές παραδόσεις που οριοθετούν τις γυναίκες ως αυτοθυσιαζόμενες «μητέρες του έθνους», των οποίων η λειτουργία είναι η εξυπηρέτηση των άλλων. (Nowicka, 2007, 180). Αυτή η πατριαρχική αντίληψη που θέλει το σώμα της γυναίκας να μην ανήκει στην ίδια, αλλά στην κοινωνία, συμπικνώνει την ιδεολογία της γυναίκας ως κτήμα του έθνους, νοηματοδοτώντας μέσω αυτής της λογικής την άμβλωση ως κακό προς το «συλλογικό καλό» του έθνους (Koralewska και Zielińska, 2021, 9). Σε αυτή τη κατάσταση, ισχυρός ήταν ο ρόλος της καθολικής εκκλησίας, η οποία είναι κύριος υποκινητής της ποινικοποιήσης της άμβλωσης, ιδιαίτερα μετά τη πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Η εκκλησία και οι συντηρητικές δυνάμεις χρησιμοποιήσαν αυτή την αλλαγή της χώρας μετά το 1989, ώστε να πραγματοποιήσουν έναν ηθικό μετασχηματισμό του κράτους, με όραμα την ανανέωση των παραδοσιακών πολωνικών αξιών, όπου προνομιακή θέση θα έχει το έθνος και η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Το έμβρυο, στον διάλογο γύρω από την άμβλωση, άρχισε να παίρνει πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ η γυναίκα έγινε το μέσο για την ενίσχυση του έθνους. Η απόδοση προσωπικότητας στο έμβρυο, ενισχύει τη ρητορική περί δολοφονίας που ασπάζονται οι prolifers, με τη ρητορική αυτή να διαγράφει από το πλαίσιο τη γυναίκα, τονίζοντας την ανεξαρτησία του εμβρύου. Αυτό το ιδεολογικό πρόσημο είχε και η συνταγματική απόφαση που πήγε να κυρηχθεί στις 22 Οκτωβρίου 2020, όταν το Συνταγματικό Δικαστήριο, αποτελούμενο κυρίως από δικαστές που διορίστηκαν από το κυβερνών συντηρητικό κόμμα Law and Justice (PiS), κήρυξε αντισυνταγματικό το νόμο που επιτρέπει τις αμβλώσεις, ακόμη και σε περιπτώσεις που η ζωή της γυναίκας κινδυνεύει ή η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα βιασμού. Δεν είναι τυχαίο βεβαίως ότι το νομοθέτημα πήγε να ψηφιστεί εν μέσω ολικού lockdown, με την κυβέρνηση να εργαλειοποιεί τις πανδημικές συνθήκες, ώστε να μην υπάρξει αντίδραση. Παρ’ όλα αυτά, η απάντηση ήταν μαζική με χιλιάδες γυναίκες να γεμίζουν τους δρόμους, στην πιο μεγάλη συγκέντρωση των τελευταίων χρόνων στη Πολωνία, φωνάζοντας “Το σεξ δεν είναι έγκλημα”, “Η εγκυμοσύνη δεν είναι τιμωρία” και “Όταν το κράτος δεν μας προστατεύει, θα προστατέψω εγώ την αδελφή μου” (βίντεο). Παρά τη μαζικότητα των κινητοποιήσεων, το νομοθετικό πλαίσιο είναι ιδιαίτερα σκληρό· στις 27 Ιανουαρίου ψηφίστηκε, ότι οι μόνες εξαιρέσεις από τη συνολική απαγόρευση της άμβλωσης είναι σε περιπτώσεις βιασμού ή αιμομιξίας ή όταν η υγεία της γυναίκας κινδυνεύει.
πηγή εικόνας: pbs.org
Εν συνεχεία, θα αναφερθώ στην περίπτωση του Τέξας. Το Τέξας τον Σεπτέμβριο του 2021 ψήφισε το Senate Bill 8 (S.B. 8), την καθολική απαγόρευση της άμβλωσης σε οποιοδήποτε στάδιο και για οποιοδήποτε λόγο, μετά τον εντοπισμό της καρδιακής δραστηριότητας του εμβρύου, δηλαδή απαγόρευση στην 5η με 6η βδομάδα κύησης, όταν πολλές γυναίκες δεν γνωρίζουν ακόμη ότι είναι έγκυες. Η πολιτεία του Τέξας αποφάσισε ότι έχει την ισχύ να ορίσει τα γυναικεία σώματα και να κρίνει αν θα παραχωρήσει στις γυναίκες τα αναπαραγωγικά τους δικαιώματα, με την απάντηση να είναι αρνητική.
πηγή εικόνας: stylist.co.uk
Ίσως ένα από τα πιο τρομαχτικά σημεία αυτού του μισογύνικου νομοθετήματος είναι ότι πλέον είναι στην αρμοδιότητα του καθενός να γίνει δικαστής. Τι εννοώ; Λόγω του ότι το νομοσχέδιο καταπατά την απόφαση Roe v. Wade (1973), η οποία προστατεύει την αυτοδιάθεση της γυναίκας και την επιλογή της να προβεί σε άμβλωση, η αστυνομία και η κυβέρνηση δεν μπορούν να προβούν σε συλλήψεις γυναικών ή ιατρών, επειδή αυτό παραβιάζει τα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών, για αυτό η κυβέρνηση του Τέξας παρέχει την εξουσία στους πολίτες να κάνουν αυτό που η αστυνομία και η κυβέρνηση δεν μπορούν, αφήνοντας έτσι την εφαρμογή του νόμου σε ιδιώτες (Charo, 2021). Ο κάθε πολίτης έχει πλέον το δικαίωμα να ασκήσει αγωγή σε μια γυναίκα, αν αντιληφθεί ότι εκείνη θέλει να προβεί σε άμβλωση. Ο S.B 8 μάλιστα, για αυτό το σύγχρονο κυνήγι μαγισσών, παρέχει το κίνητρο των 10.000$, όπου κάθε φανατικός λαμβάνει το δικαίωμα να εισχωρεί στο σπίτι, στην ιδιωτική ζωή, στο σώμα των γυναικών.
Η άμβλωση είναι απαραίτητη για την σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία των γυναικών, με τη μη πρόσβαση στην υπηρεσία να είναι υπέυθυνη για τη νοσηρότητα και θνησιμότητα των γυναικών. Μέσα από τις περιπτώσεις αυτών των τριών χωρών θέλησα να αναδείξω κάποιες πτυχές της γυναικείας ύπαρξης στο δημόσιο χώρο και πώς αυτή οριοθετείται. Σίγουρα, οι λογοθετικές πρακτικές που εντόπισα παραπάνω δεν περιορίζονται σε αυτές τις χωρές· η έκταση του περιορισμού των αναπαραγωγικών ελευθεριών των γυναικών και η πατριαρχική ρητορική είναι η πραγματικότητα για τις γυναίκες ανά τον κόσμο. Το ότι η άμβλωση καθίσταται μη νόμιμη, δεν την καθιστά μη εφαρμόσιμη. Η απαγόρευση της άμβλωσης οδηγεί τις γυναίκες, ιδιαίτερα όσες βρίσκονται σε κατώτερες κοινωνικές τάξεις και θέσεις ευαλωτότητας, συμπεριλαμβανομένων και των τρανς ανδρών και non binary ατομών που έχουν τη φυσιολογία να μείνουν έγκυα, σε πρακτικές μη ασφαλούς άμβλωσης νομιμοποιώντας με αυτό το τρόπο την επικινδυνότητα και καθιστώντας το αίσθημα της επισφάλειας ως συνθήκη ζωής. Η απαγόρευση της άμβλωσης καταδικάζει τη γυναίκα στην παθητικότητα των συγκυριών και την ωθεί σε ένα βιολογικό-ντετερμινιστικό αδιέξοδο, καθιστώντας έτσι την αναπαραγωγική της ικανότητα ως το βασικό χώρο, όπου η πατριαρχική δομή της κοινωνίας ασκεί έλεγχο στη γυναίκα, ανάγοντας τη ως μέσο. Η άμβλωση, και η ιατρική φροντίδα μετά από αυτή, είναι επιταγή του ανθρώπινου δικαιώματος που έγκειται στο πρόσωπο της γυναίκας για προστασία της ζωής, της σωματικής αυτονομίας και της αναπαραγωγικής ελευθερίας. Η κοινωνική πολιτική αποκαλύπτει μεγάλο βαθμό βίας, με στόχο την παθογενοποίηση της απόφασης για άμβλωση, ώστε να παραχθεί η κανονικοποίηση του κοινωνικοπολιτισμικού ρόλου των γυναικών, ως υπεύθυνες της αναπαραγωγικής διαδικασίας και συνέχισης της κοινωνίας. Είναι ηθικά προβληματικό να επιβάλλεται στη γυναίκα η συνέχιση μιας εγκυμοσύνης που εκείνη δεν επιθυμεί, καθώς εκείνη χρησιμοποιείται ως μέσον για τη διατήρηση του εμβρύου. Η υποκειμενικότητα της δε γίνεται σεβαστή και αντιμετωπίζεται ως εμβρυακή θερμοκοιτίδα (Παπαδάκη, 2017, 139). Οι γυναίκες βιώνουν τη σύγχρονη βιοπολιτική στα σώματά τους μέσα από ένα συνδυασμό μορφών κοινωνικού ελέγχου και κρατικών στρατηγικών, όπου η γυναίκα στον βιοπολιτικό λόγο υπάγεται στη «φυσική κατάσταση», κάτι που θεμελιώνει μια κυριαρχική πολιτική πρακτική υποκειμενοποίησης και υποταγής (Αθανασίου, 2011, 31). Ο πατερναλιστικός έλεγχος της σεξουαλικής και αναπαραγωγικής συμπεριφοράς των γυναικών και της υπόστασής τους στον κοινωνικό χώρο, παραβίαζει την αξιόπρεπεια και την αυτονομία των γυναικών. Οφείλουμε να διατηρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας στο οποίο το κράτος δεν θα έχει πρόσβαση. Η ελευθερία δεν είναι μια χίμαιρα, κάτι απραγματοποίητο, αλλά μας καλεί σε ένα διαρκή αγώνα. Εντός αυτής της κοινωνίας, όπου η πατριαρχική βία είναι δομικά αγκιστρωμένη, η δυνατότητα ανατροπής και αποβολής των «φυσικοποιημένων και πραγμοποιημένων ιδεών του φύλου που υποστηρίζουν η φαλλοκεντρική γλώσσα και η ετεροσεξιστική εξουσία, οφείλει να φέρει μορφή υλοποιήσης. Σ’ αυτό έγκειται το ζήτημα της φεμινιστικής δράσης, πώς το ιδεατό θα μπορέσει να παράγει λόγο επιδρώντας στο πραγματικό, μεταβάλλοντας τις γλωσσικές μορφές, τις κοινωνικές δομές, τη ζωή την ίδια.
Βιβλιογραφία
Charo, R. Alta, Vigilante Injustice: Deputizing and Weaponizing the Public to Stop Abortions, 2021 (https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMp2114886).
Freeman, Cordelia, «The crime of choice: abortion border crossings from Chile to Peru», Gender, Place & Culture, 2017, 1-18.
Koralewska Inga και Zielińska Katarzyna, «‘Defending the unborn’, ‘protecting women’ and ‘preserving culture and nation’: anti-abortion discourse in the Polish right-wing press», Culture, Health & Sexuality, 2021, 1-15.
Nowicka Wanda, «The struggle for abortion right in Poland», SexPolitics: Reports from the front lines, επιμ., Parker Richard, Petchesky Rosalind και Sember Robert, Sexuality Policy Watch, 2007, 167-196.
Αθανασίου, Αθηνά, «Επιτελέσεις της τρωτότητας και του κοινωνικού τραύματος», Βιοκοινωνικότητες: Θεωρήσεις στην ανθρωπολογία της υγείας, επίμ., Αθανασίου, Αθηνά, Νήσος, Αθήνα, 2011, 13-88.
Μιχαηλίδου, Μάρθα και Χαλκιά, Αλεξάνδρα, «Το κοινωνικό σώμα», Η Παραγωγή του Κοινωνικού Σώματος, Μιχαηλίδου, Μάρθα και Χαλκιά, Αλεξάνδρα, επιμ., Κατάρτι & ΔΙΝΗ, φεμινιστικό περιοδικό, 2006, 11-30.
Παπαδάκη, Λίνα, Ζητήματα ηθικής φιλοσοφίας και βιοηθικής : καντιανές προσεγγίσεις, Αθήνα: Νήσος, 2017.