Ιστορική αναδρομή
Η 1η Δεκεμβρίου έχει καθιερωθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ως Παγκόσμια Ημέρα κατά του AIDS. Πρόκειται για μία ημέρα που προωθεί την ευαισθητοποίηση για την πανδημία που συνεχίζει να υφίσταται, αλλά και την ενημέρωση για μεθόδους πρόληψης και θεραπείας, με απώτερο στόχο την εξάλειψη του στίγματος. Υπολογίζεται ότι 2021 ζούσαν με HIV/AIDS περίπου 38,4 εκατομμύρια άτομα.
Στο άκουσμα του «Ιού της Ανοσοανεπάρκειας του Ανθρώπου (HIV)» αλλά και του «Συνδρόμου της Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας (AIDS)» έρχεται ένας καταιγισμός κακοποιητικών – κυρίως – λέξεων που, 40+ χρόνια τώρα, έχουν συνδεθεί μαζί τους. Σε κάποια άτομα, από την άλλη, μπορεί να έρχεται η γκάφα των Καλλιστείων της Κύπρου, όπου διαγωνιζόμενη απάντησε ότι θα έλεγε «Συγχαρητήρια, μπράβο!» σε φίλο της, αν αυτός της έλεγε ότι έχει προσβληθεί με τον HIV. Το νόημα, όμως, παραμένει: η πανδημία έχει συνδεθεί στενά με την κακοποίηση, τον παραγκωνισμό και το κοινωνικό στίγμα.
Τον Ιούνιο του 1981, το CDC δημοσίευσε την πρώτη αναφορά που περιέγραφε τις περιπτώσεις πέντε ομοφυλόφιλων ανδρών που παρουσίαζαν έναν τύπο πνευμονίας που παρατηρείται όταν το ανοσοποιητικό σύστημα σταματά να λειτουργεί. Λίγο μετά την εμφάνιση των πρώτων κρουσμάτων στις Η.Π.Α., τα εγχώρια ΜΜΕ ξεκινούν να αναφέρονται στη νεοεμφανιζόμενη αυτή νόσο ως «GRID» (Gay-Related Immune Deficiency – Ανοσοανεπάρκεια Σχετιζόμενη με τους Ομοφυλόφιλους), καθώς η νόσος έκανε την εμφάνισή της κυρίως σε άντρες που έκαναν σεξ με άντρες (MSM). Αν και το 1982 το CDC έδωσε την ονομασία AIDS, ωστόσο ο Τύπος συνέχιζε μέχρι και το 1985 να αναφέρεται σε αυτή ως «ο γκέι καρκίνος» και «η γκέι πανώλη» (VerMeulen, 1982).
Ο στιγματισμός και η περιθωριοποίηση αυξανόταν ραγδαία τα επόμενα χρόνια. Σε αυτό συνέβαλε με τον τρόπο της η απαγόρευση της αιμοδοσίας από άντρες που κάνουν σεξ με άντρες, καθώς η πανδημία αποτελούσε ανεξερεύνητο -ακόμα- πεδίο στην επιστημονική κοινότητα (Bayer, 2015). Η παραπληροφόρηση για το πώς μεταδίδεται ο HIV – η οποία υφίσταται εν πολλοίς και στις μέρες μας – οδήγησε την πλειοψηφία του κόσμου να αποφεύγει ακόμα και τη σωματική επαφή με τα άτομα που νοσούσαν. Μεταξύ αυτών, και γιατροί. Ωστόσο, αυτό δεν εμπόδισε τη λεσβιακή κοινότητα να προσφέρει έμπρακτα τη βοήθειά της. Τα νοσοκομεία κατακλύστηκαν από λεσβίες εθελόντριες, οι οποίες προσέφεραν το αίμα και τη συντροφιά τους στους νοσούντες. Έτσι, το 1983 ιδρύθηκαν οι «Blood Sisters», μια ομάδα αλληλεγγύης που καταπολεμούσε το στίγμα με τον δικό της τρόπο (Hutchison, 2015).
Μία δεκαετία μετά από το πρώτο κρούσμα, το 1991, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συνέχιζε να υποστηρίζει ότι ο HIV μπορεί να μεταδοθεί ακόμα και με το φιλί. Σε ένα συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στο Καλιάρι της Σαρδηνίας, ο Ιταλός ανοσολόγος Fernando Aiuti, θέλοντας να διαψεύσει έμπρακτα αυτήν την παραπληροφόρηση, φίλησε την οροθετική Rosaria Iardino στο στόμα.
Αυτή η κίνηση, μέσα στην απλότητά της, έμελλε να σοκάρει την επιστημονική – και μη – κοινότητα, και να ανοίξει τις πόρτες στην ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τη νόσο. Ο ίδιος ο Aiuti υπήρξε, μάλιστα, ιδρυτής της Εθνικής Ομοσπονδίας για την Καταπολέμηση του AIDS (ANLAIDS).
Επιστημονικά δεδομένα: RNA, τρόποι μετάδοσης, εμβόλια
Ο HIV ανήκει στην οικογένεια των ρετροϊών, δηλαδή των ιών που το γενετικό τους υλικό είναι RNA, εν αντιθέσει με αυτό των ανθρώπων που είναι DNA. Και τα δύο αποτελούνται από τρία ίδια νουκλεοτίδια (αδενίνη, γουανίνη, κυτοσίνη), ωστόσο στη σύνθεσή τους διαφέρουν ως προς το τέταρτο: στο DNA υπάρχει θυμίνη ενώ στο RNA ουρακίλη (Cambell & Reece, 2008). Στους ρετροϊούς συγκαταλέγεται και ο – περισσότερο γνωστός πλέον – SARS-CoV-2. Οι δύο τους φέρουν ομοιότητες στη μορφολογία, όντας στην ίδια οικογένεια ιών, αλλά διαφέρουν στον τρόπο που διεισδύουν στον ανθρώπινο οργανισμό, και στη συμπτωματολογία.
Όσον αφορά τις ομοιότητες, και οι δύο ιοί φέρουν εξωτερικά ένα πρωτεϊνικό περίβλημα, το καψίδιο, το οποίο αποτελείται από γλυκοπρωτεΐνες και άλλα στοιχεία που επιτρέπουν τη διείσδυσή τους στα κύτταρα-στόχους του ανθρώπινου οργανισμού. Εσωτερικά υπάρχει το γενετικό υλικό, δηλαδή το RNA, που εμπεριέχει τις βασικές πληροφορίες προκειμένου να αναπαραχθεί στα κύτταρα-ξενιστές (Fischer et al., 2021).
Βασική διαφορά στα συστατικά στοιχεία τους, αποτελεί η παρουσία της αντίστροφης μεταγραφάσης στον HIV, ενός ενζύμου που οδηγεί στη σύνθεση DNA από το RNA του. Το νεοσύστατο αυτό DNA, έχει την ικανότητα κατόπιν να εισχωρήσει στο ανθρώπινο DNA, και να παραμείνει κρυμμένο και ανενεργό για μήνες έως και χρόνια, χωρίς να ανιχνεύεται από το ανοσοποιητικό σύστημα (Hu & Hughes, 2012). Η επανεργοποίησή του οδηγεί στη σύνθεση ενός δεύτερου RNA αξιοποιώντας τα συστατικά του ανθρώπινου κυττάρου, γεγονός που σηματοδοτεί τη λοίμωξη.
Μία ακόμα βασική διαφορά μεταξύ των δύο ρετροϊών είναι τα κύτταρα του ανθρώπινου οργανισμού που προσβάλλουν, αλλά και ο τρόπος μετάδοσης από άτομο σε άτομο. Ο κορωνοϊός προσβάλλει κατά κύριο λόγο κύτταρα των πνευμόνων, της καρδιάς, των νεφρών και των αιμοφόρων αγγείων, καθώς προσδένεται στον υποδοχέα ACE2, ο οποίος βρίσκεται στις κυτταρικές μεμβράνες των εν λόγω κυτταρικών τύπων. Από την άλλη, ο HIV προσδένεται στην πρωτεΐνη CD4 που εκφράζεται στην κυτταρική επιφάνεια των CD4+ βοηθητικών λεμφοκυττάρων, των μακροφάγων και των δενδριτικών κυττάρων, με αποτέλεσμα να προσβάλλεται άμεσα το ανοσοποιητικό σύστημα, δηλαδή ο μηχανισμός καταπολέμησης ασθενειών του ατόμου (Illanes-Álvarez et al., 2021).
Έτσι, η μετάδοση του κορωνοϊού μπορεί να επιτευχθεί μέσω της μεταφοράς με τον αέρα σταγονιδίων που εμπεριέχουν τον ιό, ενώ ο HIV μεταδίδεται κατά κύριο λόγο μέσω της σεξουαλικής επαφής, και λιγότερο συχνά μέσω της κοινής χρήσης συρίγγων, της μετάγγισης με μολυσμένο αίμα (την λεγόμενη οριζόντια μετάδοση). Ωστόσο, και οι δύο ιοί μπορούν να μεταδοθούν από τη μητέρα στο νεογέννητο παιδί, είτε μέσω του τοκετού, είτε μέσω του θηλασμού (κάθετη μετάδοση). Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι ο HIV δε μεταδίδεται μέσω του σάλιου, του φιλιού, της αγκαλιάς, της χειραψίας κ.τ.λ. (Shaw & Hunter, 2012).
Οι προκλήσεις για την επιτυχή ανάπτυξη ενός εμβολίου για τον HIV αποτελούν: 1) το υψηλό ποσοστό μετάλλαξης και ο ανασυνδυασμός του ιού κατά την αντιγραφή του, 2) οι τέσσερις κύριες ομάδες HIV με εννέα διαφορετικούς υποτύπους σε όλο τον κόσμο και 3) η απουσία κατάλληλου ζωικού μοντέλου, μεταξύ άλλων. Το υψηλό ποσοστό μετάλλαξης του HIV οφείλεται στο γεγονός ότι η μεταγραφή του σε DNA μέσω της αντίστροφης μεταγραφάσης είναι επιρρεπή σε σφάλματα, οδηγώντας σε 1-10 μεταλλάξεις ανά κύκλο μεταγραφής. Αυτός ο ρυθμός μετάλλαξης οδηγεί κυρίως σε αλλαγές στις γλυκοπρωτεΐνες στην επιφάνεια του ιού, με αποτέλεσμα να αποφεύγεται η ανίχνευση του από το ανοσοποιητικό σύστημα (Hargrave et al., 2021). O μη-κερδοσκοπικός οργανισμός International AIDS Vaccine Initiative (IAVI) πλέον εξετάζει δύο διαφορετικές τεχνολογίες για τον εμβολιασμό ενάντια στον HIV.
Η πρώτη αφορά τη χρήση του ιού της φυσαλιδώδης στοματίτιδας (VSV), ως φορέα ενός ανασυνδυασμένου RNA που θα εμπεριέχει τις γενετικές πληροφορίες που κωδικοποιούν της γλυκοπρωτεΐνες επιφανείας του HIV, οι οποίες μπορούν να ανιχνευθούν από το ανοσοποιητικό σύστημα. Κατόπιν, αυτός ο ανασυνδυασμένος ιός (rVSV), θα διεισδύει σε σωματικά κύτταρα του ανθρώπου και θα οδηγεί στην έκφραση των γλυκοπρωτεΐνών του HIV στα κύτταρα-στόχους. Με αυτόν τον τρόπο, το ανοσοποιητικό σύστημα θα είναι σε θέση να δημιουργήσει αντισώματα και αλλά [b]και ανοσοποιητική μνήμη, ούτως ώστε σε μία μελλοντική έκθεση στον HIV, να μπορέσει να τον αναγνωρίσει και να τον εξουδετερώσει γρήγορα (Racine et al., 2017).
Η δεύτερη, πιο πρόσφατη, μέθοδος είναι η αξιοποίηση της τεχνολογίας του mRNA σε συνεργασία με τη Moderna που ανέπτυξε εμβόλια κατά του COVID-19 (Tseng et al., 2022). Η λογική και εδώ είναι παρόμοια: ένα mRNA (αγγελιοφόρο RNA) που εμπεριέχει τις πληροφορίες για τη σύνθεση γλυκοπρωτεϊνών που ομοιάζουν με εκείνες του HIV, και πυροδοτεί μία ανοσολογική απόκριση στον οργανισμό, προκειμένου να αναπτυχθεί ανοσολογική μνήμη. Σύμφωνα με το Δελτίο Τύπου του IAVI τον Μάιο του 2022, η πρώτη κλινική φάση των ερευνών έδειξαν θετικά αποτελέσματα. Ωστόσο, αναμένεται να ακολουθήσουν και άλλες κλινικές δοκιμές.
Αντιρετροϊκή θεραπεία – U = U
Η θεραπεία της λοίμωξης του HIV άλλαξε δραστικά με την εξέλιξη των αντιρετροϊκών φαρμάκων. Αυτή ξεκίνησε με την αζιδοθυμιδίνη, έναν αναστολέα της αντίστροφης μεταγραφάσης, το 1987, η οποία μείωνε δραστικά την ποσότητα του γενετικού υλικού του HIV στην κυκλοφορία του αίματος. Αυτό το σχέδιο θεραπείας άλλαξε από ένα σχήμα ενός φαρμάκου, σε ένα πιο αποτελεσματικό σχήμα δύο φαρμάκων. Στη συνέχεια, εξετάστηκε ένα σχήμα τριών φαρμάκων, συμπεριλαμβανομένων των αναστολέων πρωτεάσης που αναπτύχθηκαν πρόσφατα, και αυτό ξεκίνησε να αναφέρεται το 1996 ως «εξαιρετικά αποτελεσματική συνδυαστική αντιρετροϊκή θεραπεία» (antiretroviral therapy – ART) (Hargrave et al., 2021).
Από το 2012 κι έπειτα, η αντιρετροϊκή θεραπεία ξεκίνησε να χρησιμοποιείται και προληπτικά στο ενδεχόμενο λοίμωξης από τον HIV και πλέον αναφέρεται ως «προφύλαξη πριν την έκθεση» (pre-exposure prophylaxis – PrEP). Ένα μόνο χάπι που λαμβάνεται μία φορά την ημέρα έχει αποδειχθεί ότι είναι κατά 99% αποτελεσματικό στην πρόληψη της μόλυνσης μέσω της σεξουαλικής επαφής. Τόσο τα άτομα που ζουν με τον HIV, όσο και εκείνα που λαμβάνουν αντιρετροϊκή θεραπεία προληπτικά, αν αυτή πραγματοποιείται καθημερινά, έχουν πλέον προσδόκιμο ζωής κοντά στο φυσιολογικό και δε μεταδίδουν τον ιό στους σεξουαλικούς τους συντρόφους, λόγω των πολύ χαμηλών ιικών φορτίων (Fauci & Lane, 2020).
Η λογική αυτή συνοψίζεται στο σλόγκαν «U=U» (Undetectable = Untransmittable), που δηλώνει ότι η μη ανίχνευση ιικού φορτίου του HIV στο αίμα, δηλώνει και τη μη μετάδοσή του σε ένα άλλο άτομο.
Μία ακόμα μορφή πρόληψης για τη μετάδοση του HIV μέσω της σεξουαλικής επαφής (treatment as prevention – TasP), αποτελεί η προφύλαξη μετά την έκθεση (post-exposure prophylaxis – PEP). Καθώς ο HIV μπορεί να χρειαστεί μέχρι και 72 ώρες για να ανιχνευθεί στους λεμφαδένες, και πέντε ημέρες στην κυκλοφορία του αίματος, η PEP αποτελεί σημαντικό εργαλείο για την προφύλαξη του οργανισμού, έπειτα από έκθεση. Μάλιστα, η καλύτερη προστασία σε κλινικές δοκιμές έχει επιτευχθεί με το φάρμακο Truvada, το οποίο έχει ληφθεί κάποιες ώρες πριν την έκθεση και δύο ώρες μετά από αυτή (Sultan et al., 2014).
Τι συμβαίνει στην Ελλάδα
Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις το 2022, και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβριο, ψηφίστηκε στην ολομέλεια της Βουλής το νομοσχέδιο του υπουργείου Υγείας, που περιλαμβάνει την τροπολογία προφυλακτικής αγωγής PrEP. Μέχρι πρότινος, τα ενδιαφερόμενα άτομα μπορούσαν να προμηθευτούν τα εν λόγω φάρμακα μόνο διαδικτυακά. Αυτή η θετική έκβαση, αν και καθυστερημένα, οφείλεται στο συλλογικό έργο της Θετικής Φωνής, των Κέντρων Πρόληψης και Σεξουαλικής Υγείας Checkpoint και το Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών «Λαϊκό», υπό την εποπτεία της Δρ. Μήνας Ψυχογιού, υλοποιώντας ένα ερευνητικό πρόγραμμα την περίοδο 2017-2018, που ανέδειξε την ανάγκη εισαγωγής της PrEP στην Ελλάδα.
Ταυτόχρονα, μία ακόμα θετική έκβαση για τη ΛΟΑΚΤΙ+ κοινότητα αποτέλεσε η άρση του αποκλεισμού από την αιμοδοσία των αντρών που κάνουν σεξ με άντρες (MSM). Μέχρι και το 2021, ως πρώτο κριτήριο αποκλεισμού στη φόρμα αιμοδοσίας ήταν το ενδιαφερόμενο άτομο που θέλει να αιμοδοτήσει να «Μην έχει ομοφυλοφιλική σχέση από το 1977», μία ακραία ομοφοβική και αντιεπιστημονική δήλωση, καθώς κάθε αίμα που διατίθεται για αιμοδοσία ελέγχεται εξονυχιστικά. Πλέον, αυτή η δήλωση έχει αντικατασταθεί με το «Όποιος ή όποια είχε πολλούς ερωτικούς συντρόφους χωρίς τη συστηματική χρήση προφυλακτικού τους τελευταίους 12 μήνες».
Αδιαμφισβήτητα, αν και 40 χρόνια μετά την εμφάνιση του πρώτου κρούσματος, έχουν γίνει ουσιαστικές ενέργειες για τη συμπερίληψη των ατόμων που ζουν με τον HIV, αλλά και στην απενεχοποίηση της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας στο σύνολό της. Ωστόσο, η ύπαρξη νομοθεσιών και κινημάτων ευαισθητοποίησης δε σημαίνει απαραίτητα ότι το στίγμα έχει εξαλειφθεί. Ας θυμηθούμε πώς τα ΜΜΕ επικοινωνούσαν τη στυγερή δολοφονία του Ζακ/Zackie Oh, ενός ακτιβιστή που ζούσε με τον HIV και τι κακοποιητικούς χαρακτηρισμούς του απέδιδαν.
Έχουμε πολλά βήματα ακόμα να κάνουμε ως κοινωνία. Και ποιος ξέρει; Ίσως μία μέρα το AIDS και ο HIV να αποτελούν μια ξεθωριασμένη ανάμνηση, κάτι ασήμαντο που δε θα σχετίζεται με το τραύμα. Ίσως κάποια μέρα, το μόνο που θα μας έρχεται στο μυαλό ακούγοντας για τον HIV, να είναι το «Συγχαρητήρια, μπράβο!» από τα καλλιστεία της Κύπρου.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Illanes-Álvarez, F., Márquez-Ruiz, D., Márquez-Coello, M., Cuesta-Sancho, S., & Girón-González, J. A. (2021). Similarities and differences between HIV and SARS-CoV-2. International journal of medical sciences, 18(3), 846–851.
Bayer R. (2015). Science, politics, and the end of the lifelong gay blood donor ban. The Milbank quarterly, 93(2), 230–233.
Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology. 8th ed. San Francisco, Pearson Education, Inc.
Fauci, A. S., & Lane, H. C. (2020). Four Decades of HIV/AIDS – Much Accomplished, Much to Do. The New England journal of medicine, 383(1), 1–4.
Fischer, W., Giorgi, E.E., Chakraborty, S., Nguyen, K., Bhattarcharya, T., Theiler, J., Goloboff, P.A, Yoon, H., Abfalterer, W., Foley, B.T., Tegally, H., San, J.E., de Oliveira, T., Network for Genomic Surveillance in South Africa (NGS-SA), Gnanakaran, S., Korber, B., HIV-1 and SARS-CoV-2: Patterns in the Evolution of Two Pandemic Pathogens. Cell Host & Microbe, 29(7), 1093-1110.
Hu, W. S., & Hughes, S. H. (2012). HIV-1 reverse transcription. Cold Spring Harbor perspectives in medicine, 2(10), a006882.
Hargrave, A., Mustafa, A. S., Hanif, A., Tunio, J. H., & Hanif, S. N. M. (2021). Current Status of HIV-1 Vaccines. Vaccines, 9(9), 1026.
Hutchison B. (2015). Lesbian blood drives as community-building activism in the 1980s. Journal of lesbian studies, 19(1), 117–128.
Racine, T., Kobinger, G. P., & Arts, E. J. (2017). Development of an HIV vaccine using a vesicular stomatitis virus vector expressing designer HIV-1 envelope glycoproteins to enhance humoral responses. AIDS research and therapy, 14(1), 55.
Shaw, G. M., & Hunter, E. (2012). HIV transmission. Cold Spring Harbor perspectives in medicine, 2(11), a006965.
Sultan, B., Benn, P., & Waters, L. (2014). Current perspectives in HIV post-exposure prophylaxis. HIV/AIDS (Auckland, N.Z.), 6, 147–158.
Tseng, H. F., Ackerson, B. K., Luo, Y., Sy, L. S., Talarico, C. A., Tian, Y., Bruxvoort, K. J., Tubert, J. E., Florea, A., Ku, J. H., Lee, G. S., Choi, S. K., Takhar, H. S., Aragones, M., & Qian, L. (2022). Effectiveness of mRNA-1273 against SARS-CoV-2 Omicron and Delta variants. Nature medicine, 28(5), 1063–1071.
VerMeulen, M. (1982). “The Gay Plague”. New York Magazine, 52-78.