Περιγραφή και πηγή εξωφύλλου: Η εικόνα απεικονίζει σε γκρίζο φόντο μια λευκή ανθρώπινη φιγούρα με κόκκινο παλτό, πράσινο παντελόνι, καφέ παπούτσια, καφέ τσάντα και με πράσινη ομπρέλα να στέκεται όρθια με ριπές ανέμου που φυσούν προς την αντίθετη κατεύθυνση. https://everydaypsych.com/wp-content/uploads/2021/02/wind-tailwind-headwind-bias-cognitive-1280×900.png
Σίγουρα έχεις ακούσει κάτι για τα προνόμια. Μια μικρή και μόνο ενασχόληση με φεμινιστικά ζητήματα αρκεί για να ακούσει κανείς να γίνεται αναφορά σε αυτά και στους τρόπους με τους οποίους τα προνόμια μπορούν να επηρεάσουν και να καθορίζουν τη ζωή μας. Από την άλλη πάλι, μπορεί να έχεις σκεφτεί ή και να έχεις ακούσει ανθρώπους να ισχυρίζονται ότι δεν έχουν κανένα προνόμιο, φέρνοντας συνήθως διάφορα παραδείγματα από την ζωή τους, για να δικαιολογήσουν αυτή τους τη θέση. Συνήθως αυτά τα παραδείγματα έχουν λίγο πολύ ως εξής “είμαι προνομιούχος εγώ; αφού και εμένα με εκμεταλλεύονται στη δουλειά για τρεις και εξήντα”.
Η αλήθεια είναι ότι τα προνόμια είναι ένα πραγματικά υπαρκτό φαινόμενο με εξίσου πραγματικές συνέπειες. Αλήθεια είναι επίσης ότι ο αγώνας ενάντια στις διακρίσεις κάθε μορφής απαιτεί -εκτός από πολλά άλλα- να έχουμε συνείδηση των προνομίων μας. Τι είναι όμως τα προνόμια και πώς μπορούμε να τα κατανοήσουμε;
Τι είναι τα προνόμια;
Με τον όρο προνόμια εννοούμε κάθε μορφής πλεονεκτήματα, οφέλη, διευκολύνσεις, δικαιώματα και γενικά την ευνοϊκή μεταχείριση που μπορεί να απολαμβάνει κάποιο άτομο μόνο και μόνο ως αποτέλεσμα ότι ανήκει σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα.
Προκειμένου να γίνει πιο κατανοητή και προσιτή η έννοια του προνομίου έχουν προταθεί διάφοροι τρόποι για να σκεφτούμε και να αντιληφθούμε τα προνόμια καλύτερα, ακόμα και όταν οι συζητήσεις γύρω από αυτά χαρακτηρίζονται από κάποια πολυπλοκότητα. Ένας απλός και κατανοητός τρόπος για να περιγράψουμε τα προνόμια είναι αυτός της παρομοίωσής τους με έναν άνεμο, ο οποίος ωθεί ανεπαίσθητα κάποια άτομα προς τα εμπρός και κάποια άλλα προς τα πίσω. Αναλόγως την κοινωνική θέση ενός ατόμου ο άνεμος αυτός είτε το διευκολύνει -σπρώχνοντάς το προς τα μπροστά-, είτε το παρεμποδίζει, -φυσώντας προς την αντίθετη κατεύθυνση- σε διάφορες τομείς της ζωής του. Ένας άλλος, επίσης απλός τρόπος, είναι αυτός που πρότεινε η Sara Ahmed: τα προνόμια είναι “συσκευές εξοικονόμησης ενέργειας” [1] Αυτές οι δύο μεταφορές καθιστούν πιο εύκολο το να φανταστούμε τα προνόμια και να αντιληφθούμε τον ρόλο που μπορούν να παίξουν σε διάφορα πλαίσια.
Τα προνόμια μπορούν να κάνουν για παράδειγμα την αναζήτηση εργασίας πιο εύκολη για κάποια άτομα, να προσδώσουν αξιοπιστία άα ή να διευκολύνουν τις (διεθνείς) μετακινήσεις άλλων ατόμων, χωρίς να χρειάζεται να ανησυχήσουν για την προσβασιμότητα ενός χώρου ή για το οικονομικό κόστος αυτών των μετακινήσεων. Η κατοχή αυτής της συσκευής που λέγεται προνόμιο, κάνει τα πάντα ευκολότερα και εξοικονομεί στον κάτοχό της ενέργεια σε πολλές διαφορετικές περιστάσεις. Ταυτόχρονα, η απουσία προνομίων μπορεί να σημαίνει για κάποια άτομα οποιαδήποτε μορφής παρενόχληση στους δρόμους, την άρνηση υπηρεσιών ή και εργασίας για κάποια άλλα, το να πρέπει να απαντήσουν σε αδιάκριτες και εχθρικές ερωτήσεις σχετικά με τη σεξουαλικότητά και τους/τις/τ@ συντρόφους/φισσες/φια τους, ή το να τα προσφωνούν εσφαλμένα με το λάθος φύλο (το λεγόμενο misgendering). Η απουσία αυτής της συσκευής που λέγεται προνόμιο ή το να φυσάει ο άνεμος προς την αντίθετη κατεύθυνση για κάποιο άτομο σημαίνει ότι καθημερινές ασχολίες απορροφούν περισσότερη ενέργεια.
Δηλαδή αυτό σημαίνει ότι τα πάντα είναι προνόμια; – Τα κύρια χαρακτηριστικά των προνομίων.
Συνοπτικά: τα προνόμια είναι αποτέλεσμα των σχέσεων εξουσίας, έχουν διαθεματικό χαρακτήρα και η κατανόησή τους εξαρτάται από το εκάστοτε πλαίσιο
Τα προνόμια δεν είναι απλά οτιδήποτε κάνει τη ζωή μας πιο εύκολη, αν και σχεδόν οτιδήποτε μπορεί να σχετίζεται με τα προνόμια ή να προέρχεται από αυτά. Για την ακρίβεια τα προνόμια είναι κάτι που προκύπτει άμεσα από τις σχέσεις εξουσίας, τα συστήματα κοινωνικής καταπίεσης και τις νόρμες της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Ως εκ τούτου, το να ανήκει κάποιο άτομο σε κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες -ομάδες δηλαδή που απολαμβάνουν μεγαλύτερη εξουσία, που βρίσκονται υψηλότερα στην κοινωνική πυραμίδα και που θέτουν τα πρότυπα και τις αξίες σε μια κοινωνία- σημαίνει το να έχει περισσότερα προνόμια από άλλα άτομα που δεν ανήκουν σε αυτές τις ομάδες.
Το να προέρχεσαι, για παράδειγμα, από μια οικογένεια ανώτερης κοινωνικής τάξης και με γονείς που έχουν σπουδάσει, το να είσαι άντρας, να είσαι λευκός, να μην έχεις κάποια αναπηρία, να είσαι cis και ούτω καθεξής, σημαίνει ότι έχεις περισσότερα προνόμια από άλλους που δεν ανήκουν σε αυτές τις ομάδες.
Αυτό μας φέρνει στο επόμενο χαρακτηριστικό των προνομίων. Τα προνόμια έχουν διαθεματικό χαρακτήρα ή αλλιώς είναι διαθεματικά. Επειδή δεν ανήκουμε ποτέ σε μια και μόνο κοινωνική ομάδα, αλλά σε πολλές και διαφορετικές ταυτόχρονα -δηλαδή ένα άτομο δεν είναι μόνο άνδρας ή γυναίκα, αλλά και Έλληνας/Ελληνίδα, πτυχιούχος ή χωρίς πτυχίο και ούτω καθεξής- απολαμβάνουμε και διαφορετικά είδη προνομίων.
Για παράδειγμα, ένας μαύρος άνδρας ή μετανάστης έχει διαφορετικά προνόμια από μια λευκή γυναίκα, ακόμα και αν και οι δύο ανήκουν σε μια ανώτερη κοινωνική τάξη. Ενώ ο εν λόγω άνδρας μπορεί να απολαμβάνει προνόμια εξαιτίας του φύλου του τα οποία η εν λόγω γυναίκα δεν απολαμβάνει, όπως για παράδειγμα το να μην έχει τον φόβο της σεξουαλικής κακοποίησης αν φύγει από ένα πάρτι το βράδυ μεθυσμένος. Εκείνη με τη σειρά της μπορεί να απολαμβάνει προνόμια εξαιτίας του ότι είναι λευκή τα οποία εκείνος δεν απολαμβάνει, όπως για παράδειγμα το να μην αμφισβητείται η εγκυρότητα των επίσημων εγγράφων της στις δημόσιες αρχές ή να μην υπόκειται σε ‘τυχαίους’ ελέγχους ταυτοποίησης στον δρόμο. Ταυτόχρονα και οι δύο απολαμβάνουν εξίσου άλλα προνόμια, όπως μια μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη ή καλύτερες κοινωνικές διασυνδέσεις, ως αποτέλεσμα της ανώτερης κοινωνικής τάξης στην οποία ανήκουν.
Με άλλα λόγια τα διαφορετικά προνόμια που απολαμβάνουμε ως αποτέλεσμα των ταυτοτήτων μας τέμνονται μεταξύ τους δημιουργώντας εμπειρίες που μπορεί να διαφέρουν ριζικά, ακόμα και αν δύο άτομα, όπως στο παραπάνω παράδειγμα, ανήκουν στις ίδιες κοινωνικές ομάδες.
Εκτός από το ότι τα προνόμια είναι αποτέλεσμα των σχέσεων εξουσίας σε μια κοινωνία και του ότι έχουν κατεξοχήν διαθεματικό χαρακτήρα, τα προνόμια έχουν ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό: τα προνόμια είναι σχετικά.
Στο γενικότερο πλαίσιο μιας κοινωνίας στην οποία ζούμε, τα προνόμια υπάρχουν μόνο σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους. Έτσι, ενώ τα προνόμιά μας διασταυρώνονται μεταξύ τους με βάση τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουμε, υπάρχουν μόνο σε σχέση με την κοινωνική μας θέση. Για παράδειγμα, στο γενικότερο πλαίσιο μιας κοινωνίας όπως της ελληνικής που ευνοεί τους άνδρες, ένας λευκός μετανάστης της εργατικής τάξης χωρίς σωματική αναπηρία από μια άλλη χώρα των Βαλκανίων απολαμβάνει σημαντικά προνόμια εξαιτίας του φύλου του, της φυλής του και του ότι μπορεί να παράξει (σωματική) εργασία. Παράλληλα όμως, στην ίδια κοινωνία η οποία ευνοεί και προτιμά τους λευκούς Έλληνες, αυτούς δηλαδή που έχουν γεννηθεί από λευκούς Έλληνες γονείς, ο εν λόγω μετανάστης είναι λιγότερο προνομιούχος, καθώς μπορεί να βιώνει διακρίσεις στον τομέα της εργασίας ή στην αναζήτηση κατοικίας εξαιτίας ακριβώς επειδή είναι μετανάστης.
Παρόλα αυτά σε σχέση με μαύρους μετανάστες ή μαύρους Έλληνες απολαμβάνει περισσότερα προνόμια αφού σε μια κοινωνία όπως η ελληνική, η οποία είναι στην κυριαρχία της λευκή, ο ίδιος απολαμβάνει μια κάποια ασφάλεια ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις που μπορεί να βιώσει ένα μαύρο άτομο στην Ελλάδα. Εάν μάλιστα ο εν λόγω μετανάστης έχει την “τύχη” (λόγω των φυσικών του χαρακτηριστικών, του ότι έχει υιοθετήσει ελληνικό όνομα, του ότι δεν έχει ‘ξένη’ προφορά στα ελληνικά κλπ.) να μην γίνεται αντιληπτός ως ξένος, τότε η ασφάλεια που βιώνει καθημερινά εξαιτίας των προνομίων αυτών είναι σίγουρα μεγαλύτερη. Ωστόσο ανήκοντας στην εργατική τάξη και μην έχοντας άλλη εναλλακτική πέρα από το μεροκάματο και την επισφαλή εργασία έχει σίγουρα λιγότερα ταξικά προνόμια από εκείνα μιας ελληνίδας της μεσαίας τάξης (η οποία με την σειρά της βιώνει διακρίσεις που εκείνος δεν βιώνει, αλλά και απολαμβάνει προνόμια που εκείνος δεν απολαμβάνει). Ομοίως, επειδή δεν έχει κάποια σωματική αναπηρία, έχει φυσική πρόσβαση ουσιαστικά σε κάθε χώρο, χωρίς να χρειάζεται εκ των προτέρων να μάθει αν υπάρχει ράμπα, ασανσέρ ή αν ο χώρος είναι επαρκώς επισημασμενος για τυφλά άτομα.
4 πτυχές για την καλύτερη κατανόηση των προνομίων
1. Τα προνόμια και η απουσία αυτών (δηλαδή οι διακρίσεις) δεν ακυρώνουν το ένα το άλλο, ούτε κάνουν απλά κάποιο άτομο λιγότερο ή περισσότερο προνομιούχο. Επειδή ακριβώς τα προνόμια είναι σχετικά, αυτό σημαίνει ότι σε διαφορετικά πλαίσια ένα άτομο μπορεί να βιώνει παράλληλα και διακρίσεις αλλά και να απολαμβάνει συγκεκριμένα προνόμια.
Για παράδειγμα, μόνο και μόνο επειδή ένας λευκός μετανάστης της εργατικής τάξης είναι λιγότερο προνομιούχος λόγω της τάξης του από, για παράδειγμα, μια λευκή ελληνίδα ανώτερης κοινωνικής τάξης, δεν σημαίνει ότι παύει να είναι προνομιούχος λόγω του φύλου του. Και το αντίστροφο: επειδή εκείνη είναι γυναίκα και συνεπώς βιώνει σεξισμό, αυτό δεν σημαίνει ότι παύει να έχει προνόμια εξαιτίας της κοινωνικής της τάξης.
Σε διαφορετικά περιβάλλοντα τα προνόμιά τους, τούς επωφελούν, τους προστατεύουν, τους παρέχουν ασφάλεια, τους ανοίγουν δρόμους και τους εξοικονομούν ενέργεια με διαφορετικούς τρόπους.
2α. Επειδή τα προνόμια είναι αποτέλεσμα των σχέσεων εξουσίας μιας κοινωνίας, τείνουν συνήθως να γίνονται αόρατα σε εκείνους που τα κατέχουν. Για να γυρίσουμε στην παρομοίωση στην αρχή του κειμένου, όταν έχουμε μεγαλώσει έχοντας τον άνεμο να μας σπρώχνει προς τα εμπρός ή την συσκευή εξοικονόμησης ενέργειας χάρη στην οποία κάνουμε πράγματα με λιγότερο κόπο, καταλήγουμε να ξεχνάμε την ύπαρξή τους. Ο ευνοϊκός τρόπος που μας φέρονται, οι πόρτες που ανοίγουν ή οι ευκαιρίες που μας δίνονται εξαιτίας αυτού του ανέμου ή αυτής της συσκευής γίνονται στην τελική ο δεδομένος τρόπος με τον οποίο γενικά πράττουμε αλλά και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας
Λαμβάνοντας υπόψη το πώς τα προνόμια συνδέονται με τις σχέσεις εξουσίας, αλλά και το πώς είναι αόρατα σε όσους/ες/α τα απολαμβάνουν, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι συζητήσεις για τα προνόμια περιστρέφονται πολύ συχνά γύρω από μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, αυτή των “λευκών, cis, ετεροφυλόφιλων ανδρών, της μεσαίας τάξης”.
Η συμμετοχή αυτών των ανδρών σε τόσες πολλές κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες στην κοινωνία είναι και αυτό που τους παρέχει τόσα πολλά προνόμια που, σαν άνεμος, ανεπαίσθητα τους ωθούν προς τα μπροστά. Και όσο περισσότερα προνόμια συσσωρεύονται σε μια ταυτότητα τόσο πιο περίπλοκο είναι να τα αντιληφθούμε αυτά και τους τρόπους με τους οποίους τα προνόμια πλάθουν την αντίληψη για τον κόσμο και τους άλλους ανθρώπους.
2β. Για τους ίδιους λόγους για τους οποίους τα προνόμια γίνονται αόρατα σε όσα άτομα τα απολαμβάνουν, έτσι και η συνειδητοποίησή και η αποδοχή τους συχνά συνοδεύεται με αντίσταση, άρνηση και αμυντική συμπεριφορά και στάση.
«…αυτό δεν μου έχει συμβεί ποτέ (άρα δεν μπορεί να είναι αλήθεια)»
«…είσαι σίγουρη ότι αυτό σου συνέβη επειδή είσαι γυναίκα/μετανάστρια/μαύρη/κουήρ/φτωχή/κλπ; Μπορεί απλά κάτι να έκανες (λάθος)»
«…Είμαι σύμμαχος/καλός άνθρωπος/φτωχός/μετανάστρια/γυναίκα/κ.λπ. Και εγώ βιώνω διακρίσεις, πώς γίνεται να έχω προνόμια!;»
3. Δεν υπάρχουν μεγαλύτερα και μικρότερα προνόμια (όπως και δεν υπάρχουν χειρότερες ή καλύτερες μορφές διακρίσεων). Με άλλα λόγια τα προνόμια δεν είναι συγκρίσιμα. Η ιεραρχικοποίηση των προνομίων σε ισχυρά και λιγότερο ισχυρά προνόμια όχι μόνο συμβάλλει στο να σχετικοποιείται η συζήτηση εις βάρος κοινωνικών ομάδων που είναι περισσότερες καταπιεσμένες, αλλά και στη διαιώνιση ενός σκεπτικού του τύπου oppression olympics (αγώνες καταπίεσης).
Αν για παράδειγμα θεωρείς ότι ένας άνθρωπος της εργατικής τάξης που τον εκμεταλλεύονται στην δουλειά του για λιγοστά χρήματα βρίσκεται σε χειρότερη θέση από μια γυναίκα που βιώνει σεξισμό στην καθημερινότητά της (και το αντίστροφο), θα πρέπει να σκεφτείς σε ποιο βαθμό τα δικά σου προνόμια και οι δικές σου εμπειρίες παίζουν ρόλο στην πεποίθησή σου αυτή.
4. Το να γνωρίζεις και να αναγνωρίζεις τα προνόμιά σου, από μόνο του δεν σημαίνει τίποτα. Το να γνωρίζεις ότι εξαιτίας του φύλου σου, της φυλής σου, ή της κοινωνικής σου τάξης η καθημερινότητά σου είναι πιο εύκολη, δεν έχει στην τελική κανένα αντίκτυπο στις ζωές εκείνων των ανθρώπων που ακριβώς εξαιτίας της απουσίας αυτών των προνομίων βιώνουν διακρίσεις. Εάν, μέσω τον προνομίων που έχεις, δεν συμβάλλεις στο να εξαλειφθούν οι διακρίσεις εις βάρος άλλων ομάδων, το να αναγνωρίζεις απλά πόσο προνομιούχος/α/ο είσαι δεν διαφέρει και πολύ από οποιοδήποτε άλλη μορφή αυτοβελτίωσης του εαυτού προς ίδιον όφελος -μια πρακτική γνωστή ως φαινομενική ή επιτελεστική συμμαχικότητα (performative allyship) και ιδιαίτερα αγαπητή στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού.
Πηγές
[1] Feeling Depleted – Sara Ahmed (2013), https://feministkilljoys.com/2013/11/17/feeling-depleted/
White Privilege: Unpacking the Invisible Knapsack – Peggy McIntosh (1981), https://nationalseedproject.org/images/documents/Knapsack_plus_Notes-Peggy_McIntosh.pdf
Relational Privilege & the value of listening – Anthony James Williams (2016), https://medium.com/@anthoknees/relational-privilege-the-value-of-listening-2c43fc10536e
What is Privilege? – University of Central Arkansas (2017), https://uca.edu/training/files/2017/11/Privilege-What-Does-It-Mean-Handout.pdf
Privileges Test – Susanne Baer, βασισμένο στις ιδέες των Barbara Lesch McCaffry, Peggy McIntosh, Daniela Hrzan (2009), https://www.rewi.hu-berlin.de/de/lf/ls/bae/w/files/lsb_wissen/pivilege_test_en_02-03-09.pdf
Towards an understanding of performative allyship: Definition, antecedents and consequences – Maja Kutlaca, Helena R. M. Radke (2020), https://compass.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/spc3.12724