Περιγραφή και πηγή εξωφύλλου: Απεικονίζεται ένα μικροσκοπικό μαρμάρινο γλυπτό μίας γυναίκας καθισμένης, με τα πόδια κοντά στο στήθος, τα χέρια μπλεγμένα και το κεφάλι σκυφτό. https://www.kethea.gr/nea/podcast-kethea-chiou-stigma-kai-eksartisi/
«Δε θέλω να δείχνω γυναίκα γιατί δεν με σέβονται και με κάνουν να ντρέπομαι» [1]
Τα τελευταία χρόνια, ειδικά μετά την πανδημία του COVID-19 και τα συνακόλουθα ψυχοπιεστικά μέτρα ‘προστασίας’, το φαινόμενο της εξάρτησης από ουσίες (νόμιμες και παράνομες) και συμπεριφορές (τζόγος, διαδίκτυο), έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις. Παρά το γεγονός ότι παγκοσμίως ο αριθμός των εξαρτημένων ανθρώπων αυξήθηκε, το ποσοστό των εξαρτημένων γυναικών που προσεγγίζουν τα προγράμματα απεξάρτησης παραμένει εξαιρετικά χαμηλό. Ενώ οι γυναίκες αποτελούν το 30% – 40% περίπου του συνολικού πληθυσμού των εξαρτημένων ατόμων, μόλις μία στις πέντε γυναίκες ή έφηβες απευθύνονται στα θεραπευτικά προγράμματα (Διεθνής Επιτροπή του Ο.Η.Ε. για τον Έλεγχο των Ναρκωτικών, 2016). Σύμφωνα με έρευνες, η αναλογία γυναικών και ανδρών που στρέφονται στα κέντρα θεραπείας είναι της τάξεως του 5:1 (Μάτσα & Σφηκάκη, 2008), ποσοστό που καταδεικνύει πως ο τομέας της απεξάρτησης αποτελεί άλλο ένα πεδίο αποκλεισμού των γυναικών.
Τα προγράμματα απεξάρτησης πρωτογενώς και παγκοσμίως συστάθηκαν από άνδρες και άτυπα απευθύνονταν σε άνδρες. Τις τελευταίες δεκαετίες, στο πλαίσιο της αυτοκριτικής τους, η διοίκηση και το προσωπικό των θεραπευτικών προγραμμάτων, αναζητούν τρόπους προσέγγισης του γυναικείου πληθυσμού και αναδιαμορφώνουν τα θεραπευτικά τους πλαίσια στην κατεύθυνση της συμπερίληψης. Κάποια προγράμματα απεξάρτησης (Κέντρο Υποδοχής Εξαρτημένων Γυναικών του 18 Άνω – Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής) έχουν προβεί στη δημιουργία εξειδικευμένων μονάδων, οι οποίες είναι διαμορφωμένες για γυναίκες χρήστριες ουσιών και απευθύνονται αποκλειστικά σε αυτές. Ωστόσο, το ποσοστό των εξαρτημένων γυναικών που προσεγγίζουν τα θεραπευτικά προγράμματα παραμένει χαμηλό.
Οι γυναίκες με πρόβλημα εξάρτησης αναπόφευκτα παρεκκλίνουν από το εδραιωμένο πατριαρχικό πρότυπο της γυναίκας ως συζύγου, μητέρας και κόρης. Λόγω της πολυεπίπεδης ‘παρεκτροπής’ τους στιγματίζονται πολλαπλά με μειωτικές ταμπέλες και εξευτελιστικούς χαρακτηρισμούς, οι οποίες συνήθως συνεπάγονται το αίσθημα της ντροπής και συνεπώς την απομάκρυνση κάθε σκέψης για αναζήτηση βοήθειας. Την ίδια στιγμή, οι πολλαπλοί ρόλοι με τους οποίους είναι επιφορτισμένες οι γυναίκες και οι αυξημένες υποχρεώσεις που αυτοί συνεπάγονται, συντείνουν στην απομάκρυνση τους από τα προγράμματα απεξάρτησης (Μάτσα, 2001).
Διαχρονικά, οι γυναίκες έχουν εκπαιδευτεί κοινωνικά στην υποβάθμιση και στην καταπίεση των αναγκών τους, όπως και στην καθιέρωση των αναγκών των άλλων ως μοναδική και απόλυτη προτεραιότητα τους. Γι’ αυτό τον λόγο δεν προξενεί εντύπωση η αυξημένη προσέλευση μητέρων ή/και συζύγων σε προγράμματα απεξάρτησης, οι οποίες επιζητούν απεγνωσμένα συμβουλές για τη διαχείριση της εξάρτησης κάποιου οικείου τους προσώπου, σε αντίθεση με τους άνδρες, οι οποίοι προσέρχονται στα θεραπευτικά κέντρα για να λάβουν βοήθεια οι ίδιοι ως εξαρτημένοι.
Έστω ότι κάποια εξαρτημένη γυναίκα καταφέρει να προσπεράσει τα παραπάνω εμπόδια και εν τέλει προσεγγίζει κάποιο πρόγραμμα απεξάρτησης. Τότε ενδεχομένως να κληθεί να εμπιστευτεί κάποιον άνδρα θεραπευτή και να του εκμυστηρευτεί τραυματικά βιώματα ή/και κακοποιήσεις τις οποίες έχει υποστεί. Στη συνέχεια ίσως της προταθεί να ενταχθεί σε μία ανδροκρατούμενη ομάδα ατόμων με κοινό ζήτημα εξάρτησης, στην οποία κατά πάσα πιθανότητα θα αποτελεί μειοψηφία και στην οποία ‘θα πρέπει’ σταδιακά να νιώσει άνετα, ούτως ώστε να μετατραπεί σε φορέα ανταλλαγής βιωμάτων και αλληλεγγύης. Η προϋπάρχουσα συστολή, ανασφάλεια, έλλειψη εμπιστοσύνης και το εδραιωμένο αίσθημα ντροπής, σε συνάρτηση με τα διάχυτα έμφυλα στερεότυπα και τις ενδεχόμενες τοξικά αρρενωπές ή/και σεξιστικές συμπεριφορές των ανθρώπων του πλαισίου (θεραπευτών/ριών ή/και θεραπευόμενων), συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός ανοίκειου και εμμέσως απορριπτικού για τις γυναίκες περιβάλλοντος. Το κλίμα καθίσταται ακόμη πιο άξενο για τις γυναίκες με διπλή διάγνωση/συννοσηρότητα [2], δεδομένου ότι πέρα των λοιπών δυσχερειών, συχνά βρίσκονται αντιμέτωπες με την απόρριψη από κάποια θεραπευτικά προγράμματα, λόγω του είδους ή της βαρύτητας της ψυχικής τους δυσκολίας.
Παρά τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στις οποίες έχουν προβεί τα προγράμματα απεξάρτησης, απαιτούνται περαιτέρω ανασυστάσεις, προκειμένου να παρακαμφθεί κάθε εμπόδιο για τις γυναίκες στην προσπάθειά τους να προσεγγίσουν κάποιο θεραπευτικό πρόγραμμα. Βασική προϋπόθεση για αυτό αποτελεί η κατάρτιση του θεραπευτικού προσωπικού στις βασικές αρχές των φεμινιστικών θεωριών και η παροχή εποπτείας για θέματα φύλου, ούτως ώστε να αποδομηθεί κάθε σεξιστικό στερεότυπο και να καταστεί αντιληπτή η σύνδεση του προβλήματος της εξάρτησης με το συλλογικό βίωμα της γυναικείας καταπίεσης και υποτέλειας σε κάθε επίπεδο της ύπαρξης της. Εφόσον, οι θεραπευτές/ριες δύνανται να αναγνωρίζουν τα επικαλυμμένα ή εξόφθαλμα πατριαρχικά και σεξιστικά κατάλοιπα εντός θεραπευτικού πλαισίου, μπορούν εν συνεχεία να διαφυλάξουν την ακεραιότητα της θεραπευτικής διαδικασίας, εξασφαλίζοντας ένα κλίμα οικείο και συμπεριληπτικό για κάθε γυναίκα.
Παράλληλα, η Πολιτεία και εμείς ως πολιτικά όντα οφείλουμε να συνδράμουμε στην εξάλειψη του θανατηφόρου για τις γυναίκες χάσματος μεταξύ των φύλων, μέσω της διεκδίκησης μεταρρυθμίσεων στο πλαίσιο της επίτευξης της ισότητας των φύλων σε κάθε πεδίο και πτυχή της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής των γυναικών.
[1] Βλ. Κ. Μάτσα, Ταπείνωση και ντροπή: γυναίκες τοξικομανείς, εκδ. ΑΓΡΑ Αθήνα, 2013, σελ. 36.
[2] Διπλή διάγνωση ή συννοσηρότητα: η συνύπαρξη της εξάρτησης με μία άλλη ψυχιατρική διαταραχή.
Πηγές
Διεθνής Επιτροπή του Ο.Η.Ε. για τον Έλεγχο των Ναρκωτικών (2016), Ετήσια Έκθεση 2016 [Δελτίο Τύπου]. Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων. https://www.kethea.gr/wp-content/uploads/2018/07/%CE%95%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-%CE%9F%CE%97%CE%95-2016.pdf
Μάτσα Κ., Ταπείνωση και ντροπή: γυναίκες τοξικομανείς, εκδ. ΑΓΡΑ Αθήνα, 2013.
Μάτσα, Α. & Σφηκάκη, Μ. (2008). Η εξαρτημένη γυναίκα: μια ιδιαίτερη πληθυσμιακή ομάδα με ιδιαίτερα προβλήματα ή μήπως ένα παραμελημένο πρόβλημα που αναζητά τη λύση του; Τετράδια Ψυχιατρικής, (101), 154-159
Μάτσα Κ., Γυναίκα Τοξικομανής, Χειραφέτηση και Κοινωνική Επανένταξη, στο περιοδικό Τετράδια Ψυχιατρικής Νο 76, 2001.