Περιγραφή και πηγή εξωφύλλου: Η εικόνα αναπαριστά μία γυναικεία μορφή στα αριστερά, ημίγυμνη με μία χαλαρή χλαμύδα, που κάθεται στην κουφάλα ενός δέντρου και στρέφει το βλέμμα της προς μία ανδρική φιγούρα στα δεξιά που έχει ξαπλώσει στην όχθη ενός ποταμού και καθρεφτίζεται στα νερά του, στεφανωμένη με φύλλα δέντρου. Ηχώ και Νάρκισσος, πίνακας του John William Waterhouse (1903) https://artsandculture.google.com/asset/echo-and-narcissus-john-william-waterhouse/cgGohYq-VdecNw
«Τα πολλά λόγια δεν ταιριάζουν παρά στους άνδρες μόνο, κι από όλους πιο σε μένα, γιατί εγώ τούτο το σπίτι κυβερνάω». Ή έτσι τουλάχιστον διατείνεται ο νεαρός Τηλέμαχος προς τη μητέρα του Πηνελόπη που μόλις έχει κατέβει στο ανακτορικό μέγαρο. Με αυτά τα λόγια, της απαγορεύει στην ουσία να μιλήσει και τη διώχνει πάλι πίσω στα ιδιαίτερα δωμάτιά της, στην α ραψωδία της Οδύσσειας.
Με αυτή την αναφορά ξεκινάει το βιβλίο της Mary Beard ‘Γυναίκες και Εξουσία: Ένα Μανιφέστο’ (2018), το οποίο πραγματεύεται μεταξύ άλλων, πως οι γυναίκες περιθωριοποιούνται και αποκλείονται από την πολιτική εξουσία και τον δημόσιο λόγο, υπό το φως της αρχαίας μυθολογίας, καθώς, σύμφωνα με την ίδια, μισογυνικοί μύθοι είναι διάχυτοι και βαθιά εδραιωμένοι στη σύγχρονη τέχνη και κουλτούρα του δυτικού κόσμου, όπως και στις συλλογικές αντιλήψεις και στερεοτυπικές πρακτικές των κοινωνιών μας σήμερα.
Η συγγραφέας σημειώνει αναφορικά με τη σκηνή αυτή: «από το πρώτο γραπτό μνημείο που σηματοδοτεί την εκκίνηση του δυτικού πολιτισμού, η φωνή των γυναικών δεν ακούγεται στη δημόσια σφαίρα. Και κάτι περισσότερο: ο Όμηρος μας λέει ότι αναπόσπαστο μέρος της ενηλικίωσης ενός αγοριού είναι να μάθει να ελέγχει τον δημόσιο λόγο και να επιβάλλει σιωπή στο θηλυκό γένος.» (Beard, 2018: 16).
Ίσως είναι κλισέ να πούμε πάλι ότι η ιστορία των γυναικών είναι από πολλές απόψεις μία ιστορία σιωπής. Είναι η ιστορία που η πατριαρχία έγραψε για εκείνες. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι γυναικείες αναπαραστάσεις που συναντάμε στη λογοτεχνία και την μυθολογία, με αφετηρία τον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό, είναι εγγεγραμμένες ανεξίτηλα υπό το πρίσμα της ανδρικής οπτικής και του πατριαρχικού αφηγήματος, πλήρως εναρμονισμένες με την ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής από την οποία κατασκευάστηκαν και την οποία αναπαράγουν και συντηρούν και εκείνες με τη σειρά τους.
Μετά την επιβολή σιωπής στην Πηνελόπη, σειρά έχει η κάπως ιδιότυπη σιωπή της Άλκηστης. Ο Ευριπίδης βάζει την ηρωίδα του να πεθαίνει και μάλιστα με τη θέλησή της, στη θέση του άνδρα της για να τον γλιτώσει από βέβαιο θάνατο. Τι ακριβώς είναι η Άλκηστις εδώ; Ένας σωτήρας; Ή ένα αθώο θύμα στους βωμούς της πατριαρχίας; Στην τελευταία σκηνή του έργου, ο Ευριπίδης ανασταίνει την Άλκηστη και εκείνη ανεβαίνει πράγματι πάλι στον κόσμο των ζωντανών. Μόνο που πλέον εμφανίζεται άφωνη και άλαλη, ακίνητη σα στήλη άλατος.
Πέρα από τη διάχυτη σιωπή τους όμως, έχει ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι γυναικείες μορφές σε μύθους, όταν τελικά μιλούν. Για αρχή, ας δούμε τη νύμφη Ηχώ, όπως την κατασκευάζει ο Οβίδιος στο μύθο με τον Νάρκισσο στις περίφημες ‘Μεταμορφώσεις΄ του. Η Ηχώ έχει ερωτευτεί τον πανέμορφο νεαρό Νάρκισσο, πλην όμως απορριπτικό. Από τον ερωτικό της μαρασμό καταλήγει να χάνει σταδιακά την ανθρώπινη υπόστασή της και παράλληλα την φωνή της. Η Ηχώ δύναται μονάχα να επαναλαμβάνει τα λόγια του Ναρκίσσου, τα τελειώματα των φράσεων του, χωρίς να μπορεί να αρθρώσει δικό της αυτόνομο λόγο.
Ο γυναικείος λόγος γίνεται έτσι ένα ενοχλητικό μουρμούρισμα, ένα γελοίο και κουραστικό αναμάσημα, ένας λόγος ανώφελος που επαναλαμβάνει και επαναλαμβάνεται αέναα μέχρι να σβήσει και να χαθεί. Αλλά κυρίως, ο γυναικείος λόγος μέσα από την Ηχώ (ή ηχώ βασικά) φαίνεται να είναι δευτερεύων και άμεσα εξαρτώμενος από τον κυρίαρχο ανδρικό λόγο, αφού διαφορετικά δεν θα μπορούσε αρθρωθεί, καθώς πρόκειται κυριολεκτικά για τον αντίλαλο ενός άνδρα. Οι γυναίκες λοιπόν, αναγκαστικά ετεροκαθορίζονται και αποκτούν λόγο και ύπαρξη, ταυτότητα στην ουσία, μόνο μέσα από το κυρίαρχο ανδρικό υποκείμενο.
Σε έναν ακόμα μύθο από τις ‘Μεταμορφώσεις’ του Ρωμαίου ποιητή, διαβάζουμε την ιστορία της Ιώς. Η Ιώ είναι μία νεαρή κοπέλα, την οποία η ερωτική ζήλια και το μένος της Ήρας, λόγω των συνευρέσεων του Δία μαζί της, του συνήθους υπόπτου δηλαδή, την μεταμόρφωσε σε αγελάδα. Η Ιώ – αγελάδα διατηρεί την πρότερη νοητική της κατάσταση και συνείδηση ανέπαφη. Έχει χάσει, ωστόσο, μαζί με το ανθρώπινο σώμα της και την ικανότητά της για ομιλία. Όταν πάει να υπερασπιστεί την εαυτή της μπροστά στη θεϊκή αδικία που βιώνει, το μόνο που καταφέρνει στην πράξη είναι να μουγκρίζει μάταια και οδυνηρά.
Η φίμωση και η αφαίρεση της ομιλίας στην περίπτωση της Ιώς, δείχνει ότι η σιωπή επιβάλλεται στο γυναικείο φύλο ως ένα είδος τιμωρίας ή και εκδίκησης, με αποτελέσματα μάλλον κωμικοτραγικά. Πίσω από τα τραγικά μουγκρίσματα δηλαδή, υπολανθάνει και μία χλεύη. Η Ιώ πάνω από όλα, έπεσε θύμα σε μία φάρσα των θεών και τώρα κανείς δεν μπορεί να την σώσει. Μάλλον την βλέπουν να εξευτελίζεται και οι ίδιοι γελάνε, ενώ ο αληθινά ένοχος την έβγαλε καθαρή.
Θα έλεγε κανείς ότι όταν οι γυναικείες μορφές στην αρχαία μυθολογία και την λογοτεχνία δεν βρίσκονται αντιμέτωπες με τη σιωπή και το βουβαμό, γίνονται παρωδία και μαριονέτα στα χέρια της πατριαρχίας, μία καρικατούρα που μιλάει, αλλά και δεν μιλάει, που πιο πολύ ‘νιαουρίζει’ και μουγκρίζει. Και αυτό που χρειάζεται να μας προβληματίζει κάθε φορά που γυναικείες μορφές παρουσιάζονται σαν να μην έχουν δική τους φωνή, και κατ’ επέκταση δική τους βούληση και επιθυμίες, κάθε φορά που φιμώνονται ή τους επιβάλλεται να σωπάσουν, είναι ότι με αυτό τον τρόπο οι γυναίκες εγκλωβίζονται και καθηλώνονται στο ρόλο του αντικειμένου: γίνονται οι γυναίκες – πράγμα. Και βέβαια τα αντικείμενα δεν μιλούν, δεν περιμένει κανείς από αυτά να μιλήσουν και κανείς, τέλος, δεν απευθύνει τον λόγο σε αυτά. Προορίζονται μόνο για τη χρήση που επιδιώκει ο ιδιοκτήτης τους. Οι γυναίκες – πράγμα δεν αντιδρούν, δεν διεκδικούν, μόνο υποτάσσονται και υπακούουν. Παραμένουν στο περιθώριο και στην αφάνεια.
Οι γυναίκες που μιλούν οι ίδιες για τις εαυτές τους και τη βιωμένη εμπειρία τους συγκροτούν πάνω από όλα τη δική τους υπόσταση και ταυτότητα. Απεγκλωβίζονται από τη θέση του αντικειμένου που στερεοτυπικά τους αποδίδει η πατριαρχική ιδεολογία και ανασυγκροτούν την εαυτή τους ως αυτόνομο υποκείμενο και αυτόβουλη προσωπικότητα. Και το κυριότερο, έτσι ανακτούν τη δύναμη τους και διεκδικούν ορατότητα και δικαιώματα σε συλλογικό επίπεδο.
Για την Mary Beard, η σιωπή των γυναικών στους αρχαίους μύθους δεν περιορίζεται στον κόσμο της μυθοπλασίας, αλλά έχει επίδραση στη σύγχρονη πραγματικότητα σε επίπεδο διαμόρφωσης της νοοτροπίας του συλλογικού φαντασιακού των κοινωνιών μας, αλλά και των μισογυνικών πρακτικών που διαιωνίζουν και παγιώνουν έμφυλες διακρίσεις. Με άλλα λόγια, ο ίδιος ο μύθος γίνεται όχημα της πατριαρχικής ιδεολογίας που διαποτίζει και σήμερα τις κοινωνίες μας, πράγμα από το οποίο διαφαίνεται πόσο βαθιές και υπόγειες μπορεί να είναι οι ρίζες ενός καταπιεστικού συστήματος, ενώ καταδεικνύει επίσης και την πολιτιστική θεμελίωσή του.
Η επιβολή αυτής της σιωπής είναι σαφέστατα πράξη πατριαρχικής εξουσίας και ελέγχου. Ο αποκλεισμός των γυναικών από το δικαίωμα στην αυτοέκφραση και στην πραγματική αυτοδιάθεση σηματοδοτεί βασικά τον αποκλεισμό από την πολιτική εξουσία στη δημόσια σφαίρα και τις συνεπακόλουθες διεκδικήσεις για δικαιώματα και ορατότητα. Η επιβολή σιωπής στις γυναίκες δεν περιορίζεται στον ιδιωτικό βίο, δεν αφορά απλώς μία ιδιωτική σιωπή. Αντιθέτως, αποκτά μία πολιτική διάσταση και αγγίζει τη δημόσια πολιτική σφαίρα και λόγο και εν τέλει την άσκηση πολιτικής εξουσίας.
Ποιά είναι η απάντηση της Mary Beard σε αυτό; «Πρέπει να στοχαστούμε σε μεγαλύτερο βάθος τι είναι η εξουσία, σε τι χρησιμεύει, πώς μετράται. Για να το θέσω διαφορετικά, εάν θεωρείται πως οι γυναίκες δεν βρίσκονται πλήρως εντός των δομών της εξουσίας, είμαστε βέβαιοι ότι χρειάζεται να επαναπροσδιορίσουμε τις γυναίκες και όχι την εξουσία; (…) Δεν είναι εύκολο να τοποθετήσεις τις γυναίκες μέσα σε μία δομή που ήδη έχει κωδικοποιηθεί ως ανδρική – πρέπει να αλλάξεις τη δομή. Αυτό σημαίνει ότι θα αντιμετωπίσεις διαφορετικά την εξουσία.» (Beard, 2018: 101, 106)
Βιβλιογραφία:
Beard Mary, 2018. Γυναίκες και Εξουσία. Ένα Μανιφέστο. Κατερίνα Σχινά (μτφρ.). Μεταίχμιο.
Παπαγγελής Θεόδωρος Δ., 2009. Σώματα που άλλαξαν την θωριά τους. Διαδρομές στις μεταμορφώσεις του Οβιδίου. Gutenberg.
Ζωγράφου Λιλή. 1998. Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα: η ιστορία του φαλλού. Αλεξάνδρεια.