H έκφραση “cancelling” χρησιμοποιείται σήμερα για να δηλώσει τη μαζική στροφή του κοινού κατά κάποιου-ας δημιουργού, λόγω πεποιθήσεων που έχει υποστηρίξει. Ο όρος ξεκίνησε να διαδίδεται ευρέως στις αρχές του κινήματος #MeToo, ως αρνητικό απότοκο του “calling-out”, δηλαδή του αιτήματος για ανάληψη ευθυνών εκ μέρους των κακοποιητών. Αξίζει να επισημανθεί πως, μέχρι τότε, τόσο η έννοια του “calling out” όσο και η έννοια του “cancelling” χρησιμοποιούνταν μόνο εντός των (διαδικτυακών και μη) κουηρ poc κοινοτήτων. Σύντομα, συντηρητικές ομάδες οικειοποιήθηκαν τους εν λόγω όρους, και η έννοια του “cancelling” διευρύνθηκε, με πολλά άτομα να προσθέτουν σε αυτή σκοπίμως τη λέξη “culture”, θέλοντας να υποστηρίξουν πως το νέο αυτό (κατά την άποψή τους) φαινόμενο της τόσο μαζικής κριτικής του κοινού και του μποϊκοτάζ έχει πάρει διαστάσεις “κουλτούρας”. Κάπως έτσι, το “cancel culture” εντάχθηκε στο οπλοστάσιο των υποστηρικτών της alt-right ιδεολογίας και κατέληξε να θεωρείται περιορισμός της ελευθερίας του λόγου και μορφή ακραίας λογοκρισίας στο πλαίσιο του πολιτικά ορθού λόγου. Είναι πράγματι έτσι; “Ακυρώνει” όντως η αντίδραση του κοινού τον-ην-ο εκάστοτε δημιουργό, με απότοκο τον εξοστρακισμό από τον χώρο στον οποίο δραστηριοποιείται, περιορίζοντας την ελευθερία λόγου και καταστρέφοντας, εν τέλει, τη ζωή του-ης; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μπορεί να δοθεί εύκολα αν εξετάσουμε παραδείγματα “cancelled” δημιουργών.
Χαρακτηριστικότερη είναι ίσως η περίπτωση της J.K. Rowling, συγγραφέα της σειράς βιβλίων του Harry Potter, η οποία σήμερα προβαίνει σε συστηματική ρητορική τρανσφοβικού μίσους, συχνά μάλιστα θέτοντας εαυτή στη θέση του θύματος των “επικίνδυνων τρανς ακτιβιστών”. Βέβαια, η ίδια ανήκει πια στην οικονομικά εύρωστη μερίδα πολιτών, ζει απολύτως προστατευμένη σε έναν υπεροπολυτελή πύργο της Σκωτίας και συνεχίζει να εκδίδει βιβλία και να λαμβάνει μεγάλα χρηματικά ποσά ως κέρδη του franchise του Harry Potter. Ενώ η συγγραφέας διατείνεται πως έχει απλώς κάποιες “εύλογες ανησυχίες” για τα γυναικεία δικαιώματα και τη θέση τους σε έναν συμπεριληπτικό προς τις τρανς ταυτότητες φεμινισμό, στην πραγματικότητα, με έντεχνες διαστρεβλώσεις έχει καταφέρει να στρατολογήσει μεγάλο αριθμό ατόμων, και δη γυναικών, σε αντιλήψεις υπέρ της στέρησης δικαιωμάτων από τα τρανς άτομα. Έτσι, έχει πια αναδειχθεί σε βασική φωνή της τρανσφοβικής ιδεολογίας σε όλη τη Μεγάλη Βρετανία, στηρίζοντας και ενισχύοντας τις τρανσφοβικές νομοθετικές πρωτοβουλίες του συντηρητικού κόμματος της χώρας (Tories) – πράγμα παράδοξο καθώς η ίδια η Rowling θεωρεί εαυτή αριστερή και φεμινίστρια. Έχει μάλιστα καταφέρει να αποπροσανατολίσει σε τέτοιο βαθμό έναν αριθμό βρετανίδων φεμινιστριών, ώστε να παραβλέπουν τις φιλίες της με βουλεύτριες που είναι ιδεολογικά αντίθετες με την κατοχύρωση του δικαιώματος στην άμβλωση και με τις διεκδικήσεις της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, αλλά και την ονομαστική στήριξη που έχει λάβει από άτομα όπως ο alt- right influencer Matt Walsh, ο Donald Trump και ο… Vladimir Putin. Την απειλεί λοιπόν πράγματι άραγε η οξεία κριτική της μερίδας του κοινού που αναγνωρίζει και αντιτίθεται στις τρανσφοβικές απόψεις της;
Αν κρίνουμε με βάσει το ότι τα νέα της βιβλία συνεχίζουν να έχουν ικανοποιητικές πωλήσεις (ας σημειωθεί βέβαια το ότι, όταν ξεκίνησε να εκδίδει τα νέα της έργα με ανδρικό όνομα, οι πωλήσεις ήταν απογοητευτικές, με συνέπεια να αποφασίσει να φανερώσει πως η ίδια κρύβεται πίσω από το ψευδώνυμο του συγγραφέα, κάτι που όντως οδήγησε σε μεγάλη αύξηση της ζήτησης των βιβλίων), το ότι το franchise συνεχίζει να τις αποφέρει μεγάλα κέρδη λόγω των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά και την τεράστια στήριξη που έχει λάβει από τρανσφοβικές μερίδες του κοινού (μερίδες τόσο αριστερής όσο και δεξιάς πολιτικής ιδεολογίας), είναι εμφανές πως δεν πρόκειται για εξοστρακισμό, αλλά για θυματοποίηση που προωθεί τον στόχο της προώθησης μιας άκρατης κινδυνολογίας, με την τρανς κοινότητα να αναδεικνύεται ως ο “επικίνδυνος άλλος”. Η δε απόφαση ελάχιστων (μικρών συνήθως) βιβλιοπωλείων να μην πωλούν τα έργα της Rowling δεν αποτελεί κανένα πλήγμα για την ίδια, καθώς δεν απειλεί καθόλου τα συνολικά κέρδη της ούτε φυσικά αντιπροσωπεύουν τα συγκεκριμένα βιβλιοπωλεία σημαντικό κομμάτι της αγοράς.
Στο ίδιο συμπέρασμα μπορούμε να καταλήξουμε και για κωμικούς όπως ο Dave Chappelle, του οποίου τα τρανσφοβικά αστεία ώθησαν μεγάλη μερίδα του κοινού σε αντιδράσεις. Παρά την αγανάκτηση πολλών ατόμων απέναντι στα τρανσφοβικά του αστεία, ο Chappelle συνεχίζει να γεμίζει τους χώρους στους οποίους παρουσιάζει το έργο του, ενώ η μόνη που πράγματι έχασε τη δουλειά της είναι η υπάλληλος του Netflix που έκρινε στα προσωπικά της προφίλ στα social media την απόφαση της πλατφόρμας να δώσει βήμα στον κωμικό. Ομοίως στον χώρο του stand up comedy, αξίζει να σταθούμε στον Louis C.K., ο οποίος πολλάκις προέβη -κατά δική του ομολογία- σε σεξουαλική παρενόχληση πέντε γυναικών. Παρά την κατακραυγή του κοινού, ο ίδιος βραβεύτηκε το 2022 με Grammy για το καλύτερο κωμικό άλμπουμ, ενώ προφανώς και εξακολουθεί να βρίσκει χώρους για performances. ‘Ενας άλλος “cancelled” καλλιτέχνης που επιστρέφει δυναμικά στη δράση είναι o Kevin Spacey, σε ταινία που θα κυκλοφορήσει μέσα στο έτος, ενώ τον Ιανουάριο βραβεύτηκε από το Εθνικό Μουσείο Κινηματογράφου της Ιταλίας για τη συνεισφορά του στον χώρο. Παρόλο που το δικαστήριο ακόμη δεν έχει αποφανθεί για τις κατηγορίες για σεξουαλική κακοποίηση από τον Spacey, ο ίδιος δεν φαίνεται να δυσκολεύτηκε ιδιαίτερα να βρει εργασία, ενώ συνεχίζει να τιμάται για τη δουλειά του.
Στον ελληνικό χώρο μπορούμε επίσης να εντοπίσουμε περιστατικά που ονομάστηκαν “cancel culture”, με πιο πρόσφατο εκείνο της κριτικής που ασκήθηκε στον Μάρκο Σεφερλή για τα σεξιστικά και ομοφοβικά αστεία της τηλεοπτικής του σειράς. Μολονότι ασκήθηκε κριτική από το κοινό, η οποία χαρακτηρίστηκε “cancelling”, η σειρά ανανεώθηκε για δεύτερη σεζόν, ώστε να προάγει και την επόμενη χρονιά την κουλτούρα βιασμού ανενόχλητα. Παρόλο που τα απογοητευτικά της νούμερα οδήγησαν στη διακοπή της, ο Μάρκος Σεφερλής συνεχίζει να απολαμβάνει τη φιλοξενία του σε θεατρικές παραστάσεις αλλά και στην τηλεόραση, σε θέση παρουσιαστή τηλεπαιχνιδιών, ενώ ο “προσφιλής” τηλεοπτικός σταθμός του ΣΚΑΪ θα του προσφέρει στέγη από το φθινόπωρο του 2023.
Τι είναι λοιπόν πράγματι το “cancelling”; Αν το ορίσουμε ως εκμηδενισμό ενός-μιας καλλιτέχνη-ιδος, μπορούμε να διακρίνουμε πως στα προαναφερθέντα παραδείγματα δεν υπήρξε πράγματι η αποκαλούμενη “ακύρωση”, για την οποία εξανίστανται οι υπέρμαχοι της alt-right ιδεολογίας. Αξίζει βέβαια να αναφέρουμε πως έχουμε δει πραγματικά περιστατικά μηδενισμού του έργου και του-ης εκάστοτε δημιουργού, περιστατικά που βρίσκονται όμως στην αντίπερα όχθη, όπως το θεατρικό έργο “Corpus Christi” που έριξε αυλαία το 2012 μετά από βίαιες επιθέσεις χριστιανικών ομάδων, και η απόσυρση του πίνακα του Τιερί ντε Κορντιέ «Πότισέ με» από έκθεση του 2003 λόγω αντιδράσεων της εκκλησίας. Εκεί όμως δεν γίνεται λόγος για “cancelling”. Παρόμοιας λογικής είναι και η απαγόρευση από τις πολιτειακές νομοθεσίες αμέτρητων βιβλίων από τις βιβλιοθήκες σχολείων των ΗΠΑ, η θεματολογία των οποίων σχετίζεται σχεδόν αποκλειστικά με την έμφυλη ταυτότητα, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τον ρατσισμό και τις φυλετικές διακρίσεις.
Η ειδοποιός διαφορά εδώ έγκειται στη δύναμη της ομάδας του κοινού που “ακυρώνει” και του-ης καλλιτέχνη-ιδος που “ακυρώνεται”. Τη δύναμη να επιβάλλουν πράγματι τον εκμηδενισμό ενός έργου έχουν ομάδες που στηρίζονται ή εκπροσωπούν θεσμούς εξουσίας, και σε κάθε περίπτωση ομάδες που δεν αποτελούν μειονότητες. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο, τα μοναδικά παραδείγματα στα οποία όντως υπήρξε “ακύρωση” (ή ορθότερα λογοκρισία), συνήθως υποκινήθηκαν από θρησκευτικές ομάδες, με τη στήριξη της εκκλησίας ή λοιπών θρησκευτικών θεσμών. Από την άλλη, οι-τα καλλιτέχνες-ιδες-α που υφίστανται τη λογοκρισία, σε βαθμό που πράγματι οδηγεί στην απομάκρυνση από κοινότητες και καταστρέφει την επαγγελματική τους (και όχι μόνο) πορεία, είναι συνήθως άτομα που δεν είναι ακόμη ευρέως γνωστά, ανήκουν σε μειονότητες ή/και που το έργο τους θίγει άτομα (ή ομάδες) προνομιούχα, όπως φαίνεται από το παράδειγμα της παράστασης “Corpus Christi”, καθώς, πέρα από την οριστική λήξη της, κατά των δημιουργών και του θιάσου κινήθηκε ποινική δίωξη. Είναι λοιπόν αμφίβολο αν και πότε μιλάμε για “ακύρωση” ενός έργου και ενός-μιας δημιουργού. Γιατί η κριτική του κοινού, το μποϊκοτάζ και η “ακύρωση”, όπως τη νοηματοδοτεί η alt-right σκηνή, είναι έννοιες εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους και η κατοχή ή μη εξουσίας από την ομάδα που προβαίνει σε αυτές τις ενέργειες είναι ίσως η βασικότερη διαφορά. Το κοινό δεν έχει τη δύναμη να στερήσει την πλατφόρμα, ή ακόμα περισσότερο, την ελευθερία λόγου, από την-τον-το δημιουργό, πόσο μάλλον αν πρόκειται για συγκεκριμένη -και δη μειονοτική- μερίδα του κοινού. Σκόπιμα όμως προκρίνεται η διαστρέβλωση των συγκεκριμένων εννοιών, καθώς μόνο έτσι μπορούν να θυματοποιηθούν άτομα που πρεσβεύουν ιδεολογίες βασισμένες και επωφελούμενες από διακρίσεις, και συνεπώς να ενισχυθεί η επιρροή τους. Με άλλα λόγια, η ανάδειξη ενός δημόσιου προσώπου ως θύματος μιας “παράλογης” και “υπερβολικής” απαίτησης μιας μερίδας του κοινού να αλλάξει αυτό που παρουσιάζεται ως προσωπικές απόψεις (ή, όπως ακούγεται συχνά, να προσαρμοστεί στη “woke” ιδεολογία), στο όνομα μιας υποτιθέμενα καταδυναστευτικής “πολιτικής ορθότητας”, είναι ένα αφήγημα με μεγάλη επιτυχία στον προσηλυτισμό ατόμων στον συντηρητικό πολιτικό χώρο και σε φασίζουσες αντιλήψεις. Δεν είναι τυχαίο πως αυτά τα “θύματα” του cancelling γνωρίζουν πολύ καλά πώς να ντύσουν τις προκαταλήψεις τους με τον μανδύα της ελευθερίας του λόγου παρόλο που η ρητορική μίσους, δηλαδή η υποστήριξη του αποκλεισμού και της στέρησης δικαιωμάτων από ομάδες πληθυσμού, δεν μπορεί να αποτελέσει μορφή έκφρασης που προστατεύεται από την ελευθερία του λόγου.
Ένα άλλο στοιχείο που διαστρεβλώνεται σχετικά με το “cancel culture” είναι ακριβώς αυτό το στοιχείο της “κουλτούρας”, στοιχείο που προσδίδει τον χαρακτήρα μιας κατάστασης ή τάσης, η οποία όμως συστημικοποιείται ταχύτατα σε βαθμό που γίνεται νόρμα. Αυτό δεν παρατηρείται σε καμία περίπτωση στην συνολικότερη κριτική που μπορεί να δεχτεί ένα δημόσιο πρόσωπο, όσο μαζική και αν είναι αυτή, ανεξαρτήτως του αν προτρέπει σε μποϊκοτάζ ή όχι. Αρχικά τέτοια φαινόμενα δεν είναι καινούργια. Εδώ και πολλές δεκαετίες, έχουν υπάρξει πολλές περιπτώσεις στις οποίες άτομα με μεγάλη πλατφόρμα και βήμα στον δημόσιο λόγο έχουν αντιμετωπίσει δριμεία κριτική λόγω ιδεολογιών, πράξεων και απόψεών τους. Πολλές ομοιότητες με την περίπτωση της Rowling σήμερα παρουσιάζει εκείνη της ομοφοβικής ηθοποιού και τραγουδίστριας Anita Bryant κατά τη δεκαετία του 1970. Η Bryant δημιούργησε την καμπάνια “Save our children”, της οποίας στόχος ήταν η κήρυξη της ποινικοποίησης της ομοφυλοφιλίας και της απομάκρυνσης των ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτοτήτων από τον δημόσιο χώρο. Το μίσος της ηθοποιού, η οποία αποτέλεσε κυρίαρχη φιγούρα της ομοφοβικής μερίδας του κοινού της εποχής, κινητοποίησε πολλές ακτιβιστικές ομάδες στην ευθεία αντίδραση, μέσω πορειών και συνθημάτων με αίτημα να αποσυρθούν οι διαφημιστικές καμπάνιες προϊόντων στις οποίες συμμετείχε και να της αφαιρεθεί το βήμα που μέχρι τότε είχε στον δημόσιο χώρο. Βέβαια, η κορύφωση των αντιδράσεων αυτών ήταν η ρίψη μιας πίτας στο πρόσωπο της Bryant κατά τη διάρκεια συνέντευξής της, από κουήρ ακτιβιστή. Η γραφικότητα της ομοφοβικής καμπάνιας της Bryant αλλά και των λεγομένων της σε εκπομπές και συνεντεύξεις, οδήγησε πολλά άτομα εκτός του ακτιβιστικού χώρου και της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας να συμμετέχουν στα εν λόγω αιτήματα, μέχρις ότου σταδιακά η ίδια έχασε οποιαδήποτε επιρροή της είχε απομείνει στο χώρο της τηλεόρασης αλλά και της πολιτικής.
Λίγα άτομα σήμερα θα έκριναν ως αδικαιολόγητες και υπερβολικές τις τότε αντιδράσεις του κοινού απέναντι στην ομοφοβία της Bryant, παρόλο που, αφενός και η ίδια είχε ισχυριστεί πως έχει απλώς “εύλογες ανησυχίες”, ως μητέρα, για τον κόσμο στον οποίο θα μεγαλώσει τα παιδιά της, αν αυτός συμπεριλάβει επί ίσοις όροις τα λοατκι+ άτομα, αφετέρου ίδιες αντιδράσεις σήμερα ονομάζονται κατά κόρον “cancel culture” και απότοκα της πολιτικής ορθότητας. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η ίδια η φράση “cancel culture” προέκυψε από την οικειοποίηση και κατάχρηση πρακτικών διαφόρων κουήρ poc κοινοτήτων από προνομιούχες συντηρητικές ομάδες, οι οποίες σε μια προσπάθεια φίμωσης των παραπάνω κοινοτήτων την επανανοηματοδότησαν με αρνητική χροιά. Με την σειρά τους, τα παράπονα για το υποτιθέμενο “cancel culture” πετυχαίνουν, αν μη τι άλλο, την προώθηση διαφόρων συμφερόντων. Εξυπηρετούν αφενός καπιταλιστικά συμφέροντα καθώς θρέφουν sites και ΜΜΕ με εύκολο θέαμα και πολλά κλικς, αφού το “drama” πουλάει, και από την άλλη συμφέροντα των κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων, καθώς απαλλάσσουν εν τέλει τα μέλη τους από την υποχρέωση ανάληψης ευθύνης για τις συμπεριφορές και τις προκαταλήψεις τους, απομακρύνοντας το βλέμμα της κοινής γνώμης μακριά από αυτά και στρέφοντας αντ’ αυτού το φταίξιμο στα άτομα που ασκούν κριτική.
Όσο και αν η ύπαρξή του βολεύει το alt-right αφήγημα, ο εφιάλτης του εξοστρακισμού μέσω της κριτικής από μερίδα κόσμου δεν υφίσταται στην πραγματικότητα, αφού οι εν λόγω δημιουργοί σπανίως αντιμετωπίζουν τις συνέπειες των πράξεών τους, πόσω μάλλον στον βαθμό που τους αρμόζει. Αυτό όμως που υφίσταται, σε μεγαλύτερο εύρος από ποτέ σήμερα, είναι η δυναμική της φωνής του κοινού, το οποίο μπορεί όχι μόνο να αποφασίσει ελεύθερα ποιο έργο θα διαβάσει/παρακολουθήσει, αλλά και να ασκήσει κριτική επ’ αυτού. Και ναι μεν η ελευθερία του λόγου κατοχυρώνεται συνταγματικά (εξαιρουμένης πάντα της ρητορικής μίσους), αλλά η άσκηση κριτικής -που ομοίως κατοχυρώνεται συνταγματικά ως ελευθερία γνώμης- δεν έχει τη δύναμη να την περιορίσει. Κι όμως, πάντοτε βλέπουμε να ονομάζεται “cancelling” η φωνή των μειονοτήτων: των γυναικών, των μη στρειτ ατόμων, των τρανς ατόμων, ιδίως όταν η φωνή τους υψώνεται ως αντίδραση σε ρητορική μίσους, μασκαρεμένη μέσα από την τέχνη ή το χιούμορ. Για ποιο “cancelling” όμως μιλάμε όταν πλατφόρμα πάντοτε δινόταν και πάντοτε θα δίνεται στους “ισχυρούς”;
Πηγές /Βιβλιογραφία
https://people.com/tv/grammys-2022-louis-ck-wins-best-comedy-album/
https://time.com/5735403/cancel-culture-is-not-real/
https://www.them.us/story/anita-bryant-lesbian-granddaughter
D. Clark M. DRAG THEM: A brief etymology of so-called “cancel culture”. Communication and the Public. 2020 Sep;5(3-4):88-92.
Mendes K, Ringrose J, Keller J. #MeToo and the promise and pitfalls of challenging rape culture through digital feminist activism. European Journal of Women’s Studies. 2018;25(2):236-246. doi:10.1177/1350506818765318
Romano A. Why we can’t stop fighting about cancel culture. Vox Magazine. URL https://www.vox.com/culture/2019/12/30/20879720/what-is-cancel-culture-explained-history-debate . 2019 Dec 30.