Περιγραφή και Πηγή Εξωφύλλου: Ασπρόμαυρα πορτρέτα των δύο σκηνοθετριών – η Τώνια Μαρκετάκη κοιτάει προς τα αριστερά (όπως μας παρουσιάζεται η εικόνα) και χαμογελάει ελαφρά, και η Φρίντα Λιάππα με σηκωμένο το δεξί της χέρι δείχνει προς τα πάνω, σε ύψος λίγο πιο πάνω από τα μάτια της. https://www.culturenow.gr/frinta-liappa-kai-twnia-marketakh-afierwma-sthn-tainiothhkh-thessalonikhs/amp/?fbclid=IwAR02K2RDK24b5ChpUgWAy_xRV-wsA0zDTj4HSsaguGaiZrVEpnDkRXVC9RY
Πόσες γυναίκες σκηνοθέτιδες γνωρίζετε; Είμαι βέβαιη πως αν δεν εμπλέκεστε με κάποιον τρόπο στο πεδίο του κινηματογράφου θα δυσκολευτείτε αρκετά να ανασύρετε στη μνήμη σας τα ονόματα τουλάχιστον τριών γυναικών δημιουργών ταινιών. Ο χώρος του κινηματογράφου κατακλύζεται από την ανδρική παρουσία τουλάχιστον όσον αφορά τον τομέα της σκηνοθεσίας, με αποτέλεσμα οι περισσότερες ταινίες οι οποίες λαμβάνουν χρηματοδότηση, διανέμονται στους κινηματογράφους, καθίστανται γνωστές στο ευρύ κοινό, συμμετέχουν σε φεστιβάλ και τελικά βραβεύονται, να σκηνοθετούνται από άνδρες.
Από το 1929, έτος έναρξης του θεσμού των Όσκαρ έως σήμερα, ελάχιστες είναι οι υποψηφιότητες στην κατηγορία της σκηνοθεσίας ταινιών από γυναίκες δημιουργούς και ακόμη λιγότερες οι περιπτώσεις βράβευσης τους. Μόνο τρεις σκηνοθέτιδες έχουν λάβει το αγαλματίδιο του Όσκαρ καλύτερης σκηνοθεσίας, η Kathryn Bigelow για την ταινία «The Hurt Locker» (2010), η Chloe Zhao για το Nomadland (2021) και η Jane Campion για την ταινία «Η εξουσία του σκύλου» (2022). Όσον αφορά το εγχώριο κινηματογραφικό τοπίο, η Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου (Βραβεία Ίρις) στα 13 χρόνια λειτουργίας της έχει απονείμει το βραβείο καλύτερης σκηνοθεσίας μόνο σε δύο σκηνοθέτιδες, στην Ελίνα Ψύκου, το 2018 για την ταινία «Ο γιος της Σοφίας» και στην Αρασέλη Λαιμού, το 2022 για το «Αγία Έμυ». Οι ελάχιστες απονομές βραβείων σε γυναίκες δημιουργούς, όπως και η ενδεχόμενη δυσκολία σας να ανακαλέσετε τα ονόματα κάποιων σκηνοθέτιδων, επουδενί δεν σηματοδοτεί την παντελής απουσία των γυναικών από τον συγκεκριμένο κλάδο. Οι γυναίκες σκηνοθέτιδες μπορεί στο παρελθόν να αποτελούσαν μειοψηφία στον χώρο της σκηνοθεσίας και να παρέμεναν στην αφάνείς, ωστόσο ήταν εξαιρετικά παραγωγικές και δημιουργικές.
Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα ταλαντούχων σκηνοθέτιδων της γενιάς του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου, των οποίων τη βιογραφία και τη φιλμογραφία το ευρύ κοινό αγνοεί, αποτελούν η Φρίντα Λιάππα και η Τώνια Μαρκετάκη. Πρωτοπόρες του κινηματογράφου και οι δύο έδρασαν περίπου την ίδια περίοδο. Η Φρίντα Λιάππα γεννήθηκε στη Μεσσήνη το 1948, σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μετέπειτα κινηματογράφο στο Λονδίνο. Η Τώνια Μαρκετάκη γεννήθηκε το 1942 στον Πειραιά, και σπούδασε κινηματογράφο στο Παρίσι. Και οι δύο ανέπτυξαν ισχυρή αντιδικτατορική δράση με αποτέλεσμα να συλληφθούν και να φυλακιστούν από την χούντα των Συνταγματαρχών. Το τέλος τους ήταν παρόμοιο καθώς οι δύο γυναίκες έφυγαν απρόσμενα και πρόωρα από τη ζωή σε ηλικία μόλις 46 ετών η Λιάππα και 52 ετών η Μαρκετάκη.
Η Φρίντα Λιάππα πριν ακόμη ασχοληθεί με τον κινηματογράφο έγραψε ποίηση. Εξέδωσε τρεις ποιητικές συλλογές1 και μία συλλογή διηγημάτων2. Τόσο η Λιάππα, όσο και η Μαρκετάκη αρθρογραφούσαν σε κινηματογραφικά περιοδικά, σκηνοθέτησαν ταινίες μικρού μήκους (τρεις η Λιάππα, μία η Μαρκετάκη), δημιούργησαν τρεις ταινίες μεγάλου μήκους η καθεμία, ενώ και οι δύο βραβεύτηκαν για την πρώτη τους μεγάλου μήκους ταινία από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.3
Η αντισυμβατικότητα και η πρωτοπορία του έργου τους αντικατοπτρίζεται στην ποιητική μεν, κριτική δε ματιά τους απέναντι στις κοινωνικές συμβάσεις που λειτουργούν υποβιβάζοντας και δεσμεύοντας τη γυναίκα. Με τη γυναίκα ως βασικό χαρακτήρα των ταινιών τους, εμβαθύνουν στον εσωτερικό της κόσμο και την ψυχογραφούν, ενώ παράλληλα αμφισβητούν τα έμφυλα στερεότυπα και τους μηχανισμούς ελέγχου και καταπίεσης της (όπως ο γάμος και το προικοσύμφωνο). Χαρακτηριστικά παραδείγματα ταινιών τέτοιου είδους αποτελούν ταινία «Ένας ήσυχος θάνατος» της Λιάππα και «Ο Ιωάννης ο Βίαιος» της Μαρκετάκη.
Σήμερα, καταβάλλονται προσπάθειες για να μην λησμονηθούν ούτε οι δύο σκηνοθέτιδες, ούτε το έργο τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η ονοματοδοσία των δύο κινηματογραφικών αιθουσών της Αποθήκης Δ στο Λιμάνι της Θεσσαλονίκης σε αίθουσα «Φρίντα Λιάππα» και αίθουσα «Τώνια Μαρκετάκη», τα κινηματογραφικά αφιερώματα στις ταινίες τους, καθώς και η καθιέρωση στο Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας, του Μεγάλου Βραβείου Καλύτερης Ελληνικής Σπουδαστικής Ταινίας Φρίντα Λιάππα προς τιμήν της σκηνοθέτιδας.
Παράλληλα παρατηρείται ότι τα τελευταία χρόνια περισσότερες γυναίκες εμπλέκονται με τον χώρο του κινηματογράφου, καταφέρνουν να αναδειχθούν και να επιβληθούν με το έργο τους, γεγονός που δημιουργεί ελπίδες για μεγαλύτερη συμπερίληψη των γυναικών, τόσο στον κλάδο του κινηματογράφου, όσο και σε κάθε επαγγελματικό πεδίο που μέχρι σήμερα είναι ή θεωρείται ανδροκρατούμενο.
Φιλμογραφία Φρίντας Λιάππα
Ταινίες μικρού μήκους:
Ταινίες μεγάλου μήκους:
- Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί
- Ήταν ένας ήσυχος θάνατος (1986)
- Τα χρόνια της μεγάλης ζέστης (1992)
Φιλμογραφία Τώνιας Μαρκετάκη
Ταινίες μικρού μήκους:
- Ο Γιάννης και ο Δρόμος (1967)
Ταινίες μεγάλου μήκους:
- Ιωάννης ο βίαιος (1973)
- Η τιμή της Αγάπης (1984)
- Κρυστάλλινες νύχτες (1992)
Τηλεοπτική σειρά Το Λεμονοδάσος (1978)
Υποσημειώσεις:
- Λυρικός επίλογος της οδού Πατησίων (1980), Τα ήσυχα ποιήματα και τα κυνηγετικά σκυλιά (1981), 1964-1988 (1991)
- Η μυστηριώδης ασθένεια (1985)
- Η Λιάππα απέσπασε το 1ο βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη για την ταινία «Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί» και η Μαρκετάκη βραβεύτηκε με το βραβείο σκηνοθεσίας, σεναρίου για την ταινία«Ιωάννης ο Βίαιος».